Czasownik

Czasownik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania Co robi? Co się z nim dzieje?.

Nazywa czynności i stany osób, zwierząt i rzeczy.

Przykłady czasowników: być (jestem, będziesz…), robić (robię, robiłem…), marzyć (marzy, marzą..), gotować (gotowaliśmy…), skakać, uczyć, malować, parkować.

Czasownik odmienia się przez czasy, osoby i liczby, rodzaje i tryby. Więcej informacji na temat odmiany czasownika znajdziesz tu.

Większość czasowników posiada aspekt dokonany i niedokonany. Więcej informacji na temat aspektu znajdziesz tu.

Czasownik odmienia się przez czasy, osoby i liczby, rodzaje i tryby. Przyjrzyjmy się bliżej poszczególnym kategoriom na przykładzie czasownika robić.

Czasy

czas przeszły: robiłem
czas teraźniejszy: robię
czas przyszły: będę robił
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez czasy znajdziesz tu.

Osoby i liczby

liczba pojedyncza: ja robię, ty robisz, on robi
liczba mnoga: my robimy, wy robicie, oni robią
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez osoby i liczby znajdziesz tu.

Rodzaje

w liczbie pojedynczej:
rodzaj męski: on robił
rodzaj żeński: ona robiła
rodzaj nijaki: ono robiło
w liczbie mnogiej:
rodzaj męskoosobowy: oni robili
rodzaj niemęskoosobowy: one robiły
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez rodzaje znajdziesz tu.

Tryby

oznajmujący: robię
przypuszczający: robiłbym
rozkazujący: rób
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez tryby znajdziesz tu.

W języku polskim wyróżniamy trzy podstawowe czasy gramatyczne:

• czas teraźniejszy – rzecz dzieje się w momencie mówienia (teraz, obecnie), np. (ja) idę, (ty) malujesz, (oni) śpią;

• czas przeszły – coś wydarzyło się wcześniej (wczoraj, rok temu, sto lat temu), np. (ja) szedłem, (ty) malowałeś, (oni) spali;

• czas przyszły – coś dopiero się wydarzy (jutro, za miesiąc, za rok), np. (ja) pójdę, (ty) będziesz malował, (oni) będą spali.

Czasownik może występować w trzech osobach liczbie pojedynczej i w trzech osobach w liczbie mnogiej.

Czasownik odmienia się przez trzy rodzaje w liczbie pojedynczej (męski, żeński, nijaki) i dwa rodzaje w liczbie mnogiej (męskoosobowy, niemęskoosobowy).

rodzaj męski: on robił
rodzaj żeński: ona robiła
rodzaj nijaki: ono robiło
rodzaj męskoosobowy: oni robili
rodzaj niemęskoosobowy: one robiły

O ile rodzaj męski, żeński i nijaki są łatwe do zrozumienia i odróżnienia, o tyle rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy często sprawiają trudności. Mówiąc najprościej, rodzaj męskoosobowy to mężczyźni, a niemęskoosobowy to wszystko pozostałe, czyli kobiety, dzieci, zwierzęta i przedmioty. Uwaga! Jeśli w grupie są mężczyźni (choćby jeden!) to dla całej grupy używamy czasownika w rodzaju męskoosobowym.

Paula, Alina i Lucyna wzięły udział w konkursie młodych talentów.

Łucja, Karol i ich mama lecieli balonem.

Wyróżniamy trzy tryby czasownika:

Oznajmujący (orzekający)

Służy do mówienia o rzeczywistych wydarzeniach z przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości, a także do wyrażania faktów, np.
Cały dzień grałam na komputerze.
Chodzę do szóstej klasy.
Zatańczę z nim.
Ziemia krąży wokół Słońca.

Rozkazujący

Wyraża prośbę, rozkaz, żądanie, polecenie, np.
Graj z całych sił.
Niech zatańczy solo.

Przypuszczający (warunkowy)

Wyraża przypuszczenia, wątpliwości, odnosi się do sytuacji, które mogą albo mogłyby się wydarzyć, np.
Chętnie zagrałabym ten mecz.
Z tobą tańczyłabym do rana.

Strona czasownika wyraża stosunek pomiędzy czynnością, jej wykonawcą i odbiorcą. W języku polskim wyróżniamy dwie strony: stronę czynną i stronę bierną.

Strona czynna to taka konstrukcja składniowa, które zawiera osobową formę czasownika, a podmiot jest wykonawcą czynności, np.
Adam napisał wiersz.
Murarz buduje dom.

Strona bierna to taka konstrukcja składniowa, która zawiera czasownik być lub zostać oraz imiesłów przymiotnikowy, a podmiot nie jest wykonawcą czynności, lecz jej odbiorcą (innymi słowy, jest poddawany czynności), np.
Wiersz został napisany przez Adama.
Dom jest budowany przez murarza.

Porównaj:
Szczęśliwy człowiek kocha i jest kochany.
W tym zdaniu czasownik kochać został użyty zarówno w stronie czynnej, jak i biernej.
Szczęśliwy człowiek kocha… → strona czynna, człowiek kocha kogoś
…i jest kochany. → strona bierna, człowiek jest kochany przez kogoś (rodziców, dziadków, męża, żonę)

Czasowniki przechodnie to takie czasowniki, które mogą występować w stronie czynnej i biernej. Innymi słowy, mogą przechodzić ze strony czynnej na bierną i na odwrót. Np.

gotować:
Czarownica gotuje zupę z muchomora. → strona czynna
Zupa z muchomora jest gotowana przez czarownicę. → strona bierna

namalować:
Malarz namaluje portret królowej. → strona czynna
Portret królowej zostanie namalowany przez malarza. → strona bierna

Czasowniki nieprzechodnie to takie czasowniki, które występują tylko w stronie czynnej. Innymi słowy, nie mogą przechodzić na stronę bierną. Np.

klęczeć:
Zakonnik klęczy w kaplicy. → strona czynna
jest klęczona → nie można utworzyć strony biernej

myśleć:
Myślę o niebieskich migdałach. → strona czynna
są myślane → nie można utworzyć strony biernej

Czasowniki mogą mieć aspekt:

• dokonany (kiedy mowa o czynności zakończonej), np. kupić, zjeść;
  
• niedokonany (kiedy mowa o czynności niezakończonej), np. kupować, jeść.

Pary aspektowe to takie pary czasowników, które odnoszą się do tej samej czynności, ale jeden z nich ma aspekt dokonany, a drugi niedokonany, np. pić – wypić, grać – zagrać.

Bezokolicznik to bezosobowa i nieodmienna forma czasownika. W języku polskim zdecydowana większość bezokoliczników kończy się na -ć, np. kochać, spać, uczyć, malować, robić, ale istnieją również bezokoliczniki zakończone na -c, np. uciec, móc, tłuc.

Jedyną kategorią, którą możemy wskazać dla bezokolicznika, jest aspekt.

Każdy czasownik ma określoną łączliwość składniową (tzw. rekcję), co oznacza, że wymaga, aby rzeczownik, z którym się łączy, występował w takim, a nie innym przypadku.

jeść – jem bułkę
zrobić – zrobię przysługę
malować – maluję obraz

Powyższe czasowniki łączą się z rzeczownikiem w bierniku, czyli mają rekcję biernikową.

przestrzegać – przestrzegamy przepisów (nie: przepisy)
bronić – bronili ojczyzny (nie: ojczyznę)

Powyższe czasowniki łączą się z rzeczownikiem w dopełniaczu, czyli mają rekcję dopełniaczową.

Uwaga! Jeśli zdanie twierdzące z czasownikiem łączącym się z rzeczownikiem w bierniku zamieniamy na zdanie przeczące, zamiast biernika musimy użyć dopełniacza. Np.

Jem kolację. → Nie jem kolacji.
Lubię góry. → Nie lubię gór.