Odmiana rzeczownika

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. W języku polskim mamy siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz. Każdy z tych przypadków odpowiada na inne pytania. Dodatkowo możemy posiłkować się czasownikami, które podaliśmy w nawiasie.

Na przykład w zdaniu Na stole leżą książki. rzeczownik stół występuje w miejscowniku liczby pojedynczej (na czym leżą książki? na stole ⭢ o czym myślę? o stole), zaś rzeczownik książki występuje w mianowniku liczby mnogiej (co leży na stole? książki).

W języku polskim występują również rzeczowniki nieodmienne, np. kakadu, kiwi, tofu, bikini, boa, safari, zoo, awokado.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Porównaj:
Wczoraj byliśmy w Muzeum Narodowym., ale: Mój dziadek pracował w kilku muzeach.
Chcę iść do liceum ogólnokształcącego., ale: Do liceów zgłosiło się wielu kandydatów.

Do najpopularniejszych należą:
muzeum, centrum, liceum, archiwum, sanatorium, akwarium, sanktuarium, forum, kolegium, hospicium, planetarium, stypendium.

Rzeczowniki oko i ucho mają różną odmianę w liczbie mnogiej w zależności od znaczenia.

W przypadku wyrazów, które mają taką samą formę w mianowniku i bierniku, właściwy przypadek możemy określić :

za pomocą testu pytań:

Ten samochód jest bardzo szybki. – kto? co? samochód → mianownik
Wujek kupił samochód elektryczny. – kogo? co? (kupił) samochód → biernik

zamieniając kłopotliwy rzeczownik na inny, jednoznaczny:

Ten dom jest nowy. → Ta autostrada jest nowa. → mianownik
Wybudowaliśmy nowy dom. → Wybudowaliśmy nową autostradę. → biernik

Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Porównaj:
Wczoraj byliśmy w Muzeum Narodowym., ale: Mój dziadek pracował w kilku muzeach.
Chcę iść do liceum ogólnokształcącego., ale: Do liceów zgłosiło się wielu kandydatów.

Do najpopularniejszych rzeczowników tego typu należą:
muzeum, centrum, liceum, archiwum, sanatorium, akwarium, sanktuarium, forum, kolegium, hospicium, planetarium, stypendium.

Zauważ, że powyższe rzeczowniki pochodzą z języka łacińskiego i są rodzaju nijakiego. Rzeczowniki rodzime zakończone na -um odmieniają się jak inne rzeczowniki rodzaju męskiego. Porównaj:
Zgubił się w muzeum., ale: Zgubił się w tłumie.
Ciocia pojechała do sanatorium., ale: Ciocia włożyła zdjęcia do albumu.

Rzeczownik składa się z tematu, który bardzo często pozostaje niezmienny podczas odmiany, i końcówki, która zmienia się w zależności od przypadka (ręk-a, ręk-ą). Jednak czasem nawet w temacie występują zmiany poszczególnych głosek, co nazywane jest obocznościami (alternacjami).

Oboczności dotyczą zarówno spółgłosek, jak i samogłosek.

ręk-a – ręc-e (k:c)
gór-a – górz-e (r:rz)
noga – nodze (g:dz)
dąb – dębu (ą:ę)
mróz – mrozu (ó:o)

Oboczności mogą również polegać na wymianie twardej głoski za miękką, np.

chata – chacie (t:ci – inny możliwy zapis to t:c’)
ćma – ćmie (m:m’)

W jednym temacie może zachodzić więcej oboczności, np.

gwiazda – gwieździe (a:e, z:ź, d:dzi)
wół – wole (ó:o, ł:l)