Słowotwórstwo

Rodzina wyrazów to grupa wyrazów, które pochodzą od tego samego wyrazu podstawowego. Wyrazy tworzące jedną rodzinę wyrazów nazywamy wyrazami pokrewnymi.
Do jednej rodziny wyrazów mogą należeć słowa będące różnymi częściami mowy, np.
ręka, rękawiczka, rączka, zaręczyny, ręcznik, rękaw (to rzeczowniki), wyręczać (to czasownik), ręczny (to przymiotnik)

Wyrazy pokrewne mają wspólny rdzeń, np.
czytać, czytelnia, czytnik, oczytany, przeczytać

W rdzeniu mogą występować oboczności (alternacje), czyli wymiany głosek, np.
biały, bielić, biel (a:e, ł:li:l)

Wyraz pochodny – wyraz pochodzący od wyrazu podstawowego, utworzony za pomocą formantów, np.

kot (wyraz podstawowy) – kotek (wyraz pochodny)
nauczyciel (wyraz podstawowy) – nauczycielka (wyraz pochodny)

Wyraz pochodny może być równocześnie wyrazem podstawowym dla innego wyrazu, np.

kot (wyraz podstawowy) – kotek (wyraz pochodny i podstawowy) – koteczek

Przedrostek (prefiks) – występuje przed rdzeniem (napisać, przydomowy).
Przyrostek (sufiks) – występuje za rdzeniem (domek, malarka).
Międzyrostek (interfiks) – część wyrazu złożonego łącząca człony złożenia (listonosz, językoznawca).
Formant zerowy – występuje, kiedy wyraz powstał przez skrócenie (bielØ).

Złożenia – wyrazy, które powstały poprzez połączenie podstaw słowotwórczych za pomocą międzyrostka -o-, -i- lub -y- (listonosz, rurociąg, cudzoziemiec).

Zrosty – wyrazy, które powstały z połączenia podstaw słowotwórczych bez formantów (lekceważyć, Wielkanoc). W niektórych zrostach odmieniamy obie części wyrazu (Białystok – Białegostoku).

Zestawienia – połączenia dwóch lub więcej wyrazów tworzących jedną całość znaczeniową (panna młoda, babie lato).

Rzeczownik odczasownikowy to rzeczownik utworzony od czasownika nazywający czynność lub stan. Rzeczowniki odczasownikowe tworzymy za pomocą formantów: -anie (biegać – bieganie), -enie (palić – palenie) lub -cie (bić – bicie).

Rzeczowniki odczasownikowe możemy tworzyć od czasowników dokonanych i niedokonanych, np. czytać – czytanie, przeczytać – przeczytanie.

Rzeczowniki odczasownikowe odmieniają się przez przypadki podobnie jak zwykłe rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. Zabrania się palenia. (kogo, czego? ⭢ dopełniacz)

Zapamiętaj! Nie z rzeczownikami odczasownikowymi piszemy tak samo jak ze zwykłymi rzeczownikami, czyli łącznie, np. niechodzenie.

Z rzeczownikami odczasownikowymi możemy spotkać się w różnego rodzaju komunikatach oraz instrukcjach, np.
Zabrania się wypuszczania psów na trawnik.
Prosimy o przyniesienie butów na zmianę.
Prosimy o niedotykanie eksponatów.
Produkt służy do odtłuszczania powierzchni.
Niestosowanie się do zakazu grozi karą.
Zakaz skakania do wody.

Rzeczownik odliczebnikowy to rzeczownik rodzaju żeńskiego utworzony od liczebnika za pomocą formantu -ka (jedynka, piątka, dziesiątka, setka).

Rzeczowniki odliczebnikowe odmieniają się przez przypadki i liczby podobnie jak zwykłe rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np.
W kierunku Wawelu możesz jechać jedynką. (czym? → narzędnik)
Zostaliśmy zaproszeni na osiemnastkę. (na co? → biernik)
Mam same piątki z polskiego. (l. mnoga)

Rzeczowniki odliczebnikowe zapisujemy łącznie, np. stodwudziestkapiątka.

Feminatywy to nie tylko żeńskie nazwy zawodów, ale także nazwy pełnionych funkcji, stanowisk, narodowości oraz tytuły naukowe. Feminatywy tworzone są od nazw męskich za pomocą formantów:

• -ka, np. pisarka, malarka,
• -ini/-yni, np. bogini, sprzedawczyni,
• -(n)ica, np. męczennica, uczennica,
• -owa, np. księgowa, teściowa.

Niektóre formy żeńskie można tworzyć alternatywnie: poprzez dodanie wyrazu pani (pani profesor, pani premier) lub za pomoca formantów (profesorka, premierka).

Zdrobnienia i zgrubienia to wyrazy nacechowane emocjonalne utworzone za pomocą odpowiednich formantów słowotwórczych.

Zdrobnienia

Służą do nazywania rzeczy małych i młodych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej pozytywnego, ale również ironii lub kpiny), np.
kot – kotek – kociątko
dom – domek – domuś
bobas – bobasek

Zgrubienia

Służą do nazywania rzeczy dużych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej negatywnego), np.
palec – paluch
nos – nochal
brzuch – brzuchol – brzuszysko

Przymiotnik odrzeczownikowy tworzymy od rzeczownika za pomocą formantów:

• -owy, np. truskawkowy,
• -ny, np. nocny,
• -ski, np. polski,
• -cki, np. niemiecki.

Uwaga! Czasami od jednego rzeczownika możemy utworzyć dwa różne przymiotniki, np. wieczór – wieczorowy, wieczorny.