Wypowiedzenie, zdanie, części zdania

Wypowiedzenie to komunikat językowy wyrażony za pomocą jednego lub kilku wyrazów. Zazwyczaj rozpoczyna się wielką literą, a kończy odpowiednim znakiem interpunkcyjnym (np. kropką).

Zachowaj ostrożność!
Pociąg wjechał na stację.
Podróżni proszeni są o odsunięcie się od torów.

Ze względu na budowę, a dokładnie mówiąc na to, jeśli zawierają orzeczenie lub nie, wypowiedzenia dzielimy na zdania i równoważniki zdań. Ponadto ze względu na cel wypowiedzi wyróżniamy jeszcze wykrzyknienia i zawiadomienia.

Zdanie to wypowiedzenie, które posiada orzeczenie. Orzeczenie może być w formie osobowej lub nieosobowej zakończonej na -no, -to.

Przykłady:
Julia czyta książkę.
Zjedzono wszystkie ciastka.

Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie posiada orzeczenia. Równoważnik może zawierać bezokolicznik lub imiesłów przysłówkowy.

Przykłady:
Wspaniały dzień.
Wracać do domu!
Przeczytawszy książkę, poszedł spać.

Równoważnik zdania z imiesłowem przysłówkowym nazywamy imiesłowowym równoważnikiem zdania.

Równoważnik zdania można zazwyczaj łatwo przerobić na zdanie. Porównaj:
Ładna dziś pogoda. → Dziś jest ładna pogoda.
Zjadłszy kolację, włożył naczynia do zmywarki. → Zjadł kolację, a następnie włożył naczynia do zmywarki.

Ze względu na cel wypowiedzi zdania dzielimy na oznajmujące rozkazujące i pytające.

Ze względu na budowę zdania dzielimy na pojedyncze i złożone.

Zdania złożone możemy dalej podzielić na zdania współrzędnie i podrzędnie złożone.

Zdanie oznajmujące

Informuje o czymś, opisuje sytuację lub zjawisko. Jest zakończone kropką. Np.
Lubię lody truskawkowe., Dzieci wracają ze szkoły., Śnieg jest biały.

Zdanie rozkazujące

Dzięki niemu możemy wyrazić polecenie, rozkaz, poprosić kogoś o coś. Zazwyczaj jest zakończone wykrzyknikiem, ale może być również zakończone kropką. Np.
Zostaw to!, Niech pani lepiej uważa.

Zdanie pytające

Służy do zadawania pytań. Jest zakończone pytajnikiem. Np.
Lubisz pierogi?, Czy odrobiłeś pracę domową?, Kto to zrobił?

Zauważ, że zdanie pytające bardzo często (choć nie zawsze!) zaczynamy od partykuły Czy lub zaimków pytających, takich jak Kto, Co, Jak, Gdzie itp.

Zdania pojedyncze – zdania, które mają jedno orzeczenie, np.
Janek nie lubi czekolady.

Zdania złożone – zdania składające się z dwóch lub więcej orzeczeń, np.
Zosia źle się dziś czuła, więc nie poszła do szkoły.
Piotrek gra na pianinie, jeździ na deskorolce i chodzi na zajęcia karate.

Zdania współrzędnie złożone

Składają się z pojedynczych zdań składowych, które wzajemnie się uzupełniają, ale równie dobrze mogłyby istnieć samodzielnie. Innymi słowy, jeśli usunęlibyśmy jedno ze zdań, to drugie i tak stanowiłoby sensowną całość. Np.
Zrobię sałatkę albo zamówię pizzę. → Zrobię sałatkę. (1), Zamówię pizzę. (2)
Wyszło słońce, więc pojechaliśmy na plażę → Wyszło słońce. (1), Pojechaliśmy na plażę. (2)
Mama czyta książkę, tata ogląda mecz. → Mama czyta książkę. (1), Tata ogląda mecz. (2)

Zdania współrzędnie złożone mogą być połączone przecinkami lub spójnikami i, a, albo, lub, czy, bądź, ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, aczkolwiek, ani.

Zdania podrzędnie złożone

Składają się ze zdań składowych, w których jedno ze zdań jest zdaniem nadrzędnym względem pozostałych. Zdanie nadrzędne przekazuje pełną informację, zaś zdanie podrzędne jest niejako urwane, w związku z czym nie może istnieć samodzielnie. Np.
Myślałam, że o tym wiesz. → Myślałam (N) że o tym wiesz (P)
Zadzwonię, kiedy wrócisz do domu. → Zadzwonię (N) kiedy wrócisz do domu (P)

Zdania podrzędnie złożone mogą być połączone spójnikami że, bo, gdy, aby, jeżeli, bowiem, gdyż, ponieważ, jak, aby, żeby, niż lub zaimkami względnymi, takimi jak kogo, jakie, która itp.

Zarówno zdania współrzędnie złożone, jak i zdania podrzędnie złożone możemy dalej podzielić na kilka rodzajów. Szczegółowe informacje o rodzajach zdań współrzędnie złożonych znajdziesz tu, zaś o rodzajach zdań podrzędnie złożonych tu.

Łączne

Informują o czynnościach współistniejących. Stosuje się w nich następujące spójniki: i, oraz, ani, jak, też, także, jakże, np.
Siedzę na krześle i czytam gazetę.

Rozłączne

Zdania, których części składowe rozłączają się dzięki spójnikom: lub, albo, bądź, czy, przed którymi nie stawiamy przecinków, np.
Pojedziemy nad morze lub w góry.

Przeciwstawne

W tych zdaniach jedna część składowa przeciwstawia się drugiej. Zdania tego typu są połączone spójnikami: a, ale, lecz, zaś, wszakże, natomiast, jednak, przeciwnie, tymczasem, przed którymi stawia się przecinek, np.
Nauczyłem się wszystkich wzorów, ale nie umiem z nich korzystać.

Wynikowe

Zdania, w których treść jednego zdania składowego wynika z drugiego dzięki zastosowanym spójnikom: więc, zatem, toteż, dlatego. Przed tymi spójnikami stawia się przecinek, np.
Padało, więc nie wyszliśmy na spacer.

Zdania podrzędnie złożone to zdania zbudowane ze zdań składowych, w których jedno z nich jest zdaniem nadrzędnym względem pozostałych.

Zdanie nadrzędne (nazywane też zdaniem głównym) to zdanie, bez którego nie mogłaby istnieć dana wypowiedź.

Zdanie podrzędne pełni funkcję dookreślenia zdania głównego, bez którego nie mogłoby istnieć.

Mieszkałam tu, kiedy byłam dzieckiem.
Mieszkałam tu, (zdanie nadrzędne) kiedy byłam dzieckiem (zdanie podrzędne)

Przydawkowe

Zdanie podrzędne odpowiada na pytania przydawki, np.:
Przeczytałam książkę, (jaką?) którą poleciła mi koleżanka.
Przeczytałam książkę N którą poleciła mi koleżanka P

Dopełnieniowe

Zdanie podrzędne odpowiada na pytania dopełnienia, np.:
Nie spodziewałem się, (czego?) że tak zareagują.
Nie spodziewałem się N że tak zareagują P

Okolicznikowe

Zdanie podrzędne odpowiada na pytania okolicznika, np.:
Przyjadę do ciebie, (kiedy?) gdy przestanie padać.
Przyjadę do ciebie N gdy przestanie padać P
Rozróżniamy kilka rodzajów zdań okolicznikowych: celu, miejsca, sposobu, przyczyny, czasu, warunku, stopnia i miary.

Podmiotowe

Zdanie podrzędne odpowiada na pytania: kto?, co?, np.:
Najlepszym przyjacielem jest ten, (kto?) kto zawsze ci pomoże.
Najlepszym przyjacielem jest ten N kto zawsze ci pomoże P

Orzecznikowe

Zdanie podrzędne odpowiada na pytania orzecznika, czyli: jaki jest?, czym jest?, kim jest?, jaki był?, czym był?, np.:
Ania jest dla mnie kimś, (kim jest?) komu ufam.
Ania jest dla mnie kimś N komu ufam P

Części zdania to podstawowe elementy (wyrazy lub związki wyrazowe), które można wyróżnić w zdaniu ze względu na pełnioną funkcję.

W języku polskim wyróżniamy 5 części zdania.

Główne części zdania:

• podmiot – wykonawca czynności. Opowiada na pytania kto? co?
• orzeczenie – czynność lub stan wyrażona czasownikiem. Odpowiada na pytanie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

Na przykład:
Marysia bawi się piłką.
Marysia (kto? → podmiot) bawi się (co robi? → orzeczenie) piłką.

Poboczne części zdania:

• przydawka – odpowiada na pytania jaki? który? czyj?
• dopełnienie – odpowiada na pytania wszystkich przypadków za wyjątkiem mianownika
  
• okolicznik – odpowiada na pytania gdzie? kiedy? jak? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?

Na przykład:
Mała dziewczynka bawi się piłką w ogrodzie.
Mała (jaka? → przydawka) dziewczynka bawi się piłką (czym? pytanie narzędnika → dopełnienie) w ogrodzie (gdzie? → okolicznik).

Podmiot i orzeczenie to główne części zdania.

Podmiot to wykonawca czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?

Orzeczenie to osobowa forma czasownika wyrażająca jakąś czynność. Odpowiada na pytania: co robi? czym jest? w jakim jest stanie? co się z nim dzieje?

Przykłady:
Janek śpi.
Janek (kto? → podmiot) śpi (co robi? → orzeczenie).
Samolot ląduje.
Samolot (co? → podmiot) ląduje (co robi? → orzeczenie).
Mama jedzie samochodem.
Mama (kto? → podmiot) jedzie (co robi? → orzeczenie) samochodem.
Oni są w pracy.
Oni (kto? → podmiot) są (co się z nimi dzieje? → orzeczenie) w pracy.

Podmiot jest jedną z dwóch głównych części zdania. Określa wykonawcę czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?

Na przykład:
Janek śpi.
Janek (kto? → podmiot) śpi.
Samolot ląduje.
Samolot (co? → podmiot) ląduje.

Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:

• podmiot gramatyczny – wyrażony jest za pomocą rzeczownika bądź zaimka w mianowniku, czyli odpowiada na pytania: kto? co?, np. Adam (kto?) nie pożyczył mi zeszytu.
  
• podmiot logiczny – odpowiada na pytania: kogo? czego?, np. Hani (kogo?) nie było dzisiaj w szkole.
  
• podmiot szeregowy – składa się z dwu lub więcej wyrazów w mianowniku, np. W sadzie kwitną jabłonie, grusze oraz wiśnie.
  
• podmiot domyślny – możemy go określić dzięki formie orzeczenia, jaka występuje w danym zdaniu, np. Poszła na spacer. → Na podstawie końcówki czasownika w czasie przeszłym (poszła) możemy się domyśleć, że chodzi o kobietę, o nią.

Niektórzy wyróżniają ponadto:

• podmiot towarzyszący – składa się z dwu lub więcej wyrazów, przy czym kolejne wyrazy dołączone są do podmiotu głównego przyimkiem, np. Ola z Kasią poszły do kina.
  
• podmiot zbiorowy – oznacza zbiorowość, np. Społeczeństwo zadecydowało.

Istnieją również zdania bezpodmiotowe, w których nie można ustalić wykonawcy czynności, np. Przygotowano piękny występ.

Orzeczenie jest jedną z dwóch głównych części zdania. Określa jakąś czynność. Najczęściej jest wyrażone za pomocą osobowej formy czasownika. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

Na przykład:
Mama jedzie samochodem.
Mama jedzie (co robi? → orzeczenie) samochodem.
Oni są w pracy.
Oni są (co się z nimi dzieje? → orzeczenie) w pracy.

Wyróżniamy dwa rodzaje orzeczeń:

Orzeczenie czasownikowe

Wyrażone jest za pomocą czasownika, najczęściej w formie osobowej, choć może mieć również formy bezosobowe. Np.

Kuba ogląda film.
Skończyło się nam paliwo.
Wczoraj rozdano dyplomy.

Orzeczenie imienne

Składa się z orzecznika oraz łącznika.

Łącznik to osobowa forma czasowników: być, zostać stać się. Łącznikiem może być również wyraz to.

Orzecznik może być wyrażony za pomocą: rzeczownika, przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego, przysłówka, liczebnika lub zaimka. Np.

Piotrek jest (łącznik) ostatni (orzecznik – przymiotnik) na liście.
Kasia została (łącznik) malarką (orzecznik – rzeczownik).
Andrzej to (łącznik) pracownik (orzecznik – rzeczownik) naszej szkoły.
Ania stała się (łącznik) sławna (orzecznik – przymiotnik).
Na zawodach byłem (łącznik) piąty (orzecznik – liczebnik).

Przydawka to poboczna część zdania, która określa rzeczownik bądź podmiot. Odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?

Może być wyrażona przymiotnikiem, ale również rzeczownikiem, liczebnikiem, zaimkiem lub wyrażeniem przyimkowym.

Przykłady:
Niebieska czapka leży na ławce. (jaka?)
Chodzę do piątej klasy. (której?)
To jest samochód taty. (czyj?)
Lubię ubrania z wełny. (z czego?)

• przydawka dopełnieniowa jest wyrażona za pomocą rzeczownika w formie dopełniacza, np. Spektakl odwołano z powodu choroby aktorów.

• przydawka przyimkowa jest wyrażona za pomocą wyrażenia przyimkowego, np. Moja koleżanka robi czapki z wełny.

• przydawka rzeczowna jest wyrażona w zdaniu rzeczownikiem, np. W szpitalu zajął się nim lekarz internista.

• przydawka przymiotna jest wyrażona w zdaniu przymiotnikiem, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym bądź zaimkiem, np. Do pomieszczenia zaproszono dopiero drugą osobę z listy.

Dopełnienie to poboczna część zdania określająca czasownik.

Odpowiada na pytania przypadków zależnych: czego? kogo? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?

Przykłady:
Na obiad zjadłam makaron.
Dzieci zostały w domu z rodzicami.

Okolicznik to poboczna część zdania określająca czasownik, która informuje o okolicznościach czynności.

Odpowiada na pytania: gdzie? kiedy? jak? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?

Może być wyrażony przysłówkiem (lub rzeczownikiem w formie przysłówka), bezokolicznikiem, imiesłowem przysłówkowym współczesnym, wyrażeniem przyimkowym lub porównawczym.

Przykłady:
Mieszkam we Francji.
Samochód jechał wolno.
Kot schował się za śmietnikiem.
Jutro mam urodziny.
Uczył się mimo zmęczenia.
Ania idzie potańczyć.

• okolicznik miejsca
  
• okolicznik czasu
  
• okolicznik sposobu
  
• okolicznik przyczyny
  
• okolicznik warunku
  
• okolicznik celu
  
• okolicznik przyzwolenia

• podmiot – wykonawca czynności. Opowiada na pytania kto? co?
• orzeczenie – czynność lub stan wyrażona czasownikiem. Odpowiada na pytania co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

Na przykład:
Marysia bawi się piłką.
Marysia (kto? → podmiot) bawi się (co robi? → orzeczenie) piłką.

• przydawka – odpowiada na pytania jaki? który? czyj?
• dopełnienie – odpowiada na pytania wszystkich przypadków za wyjątkiem mianownika
  
• okolicznik – odpowiada na pytania gdzie? kiedy? jak? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?

Na przykład:
Mała dziewczynka bawi się piłką w ogrodzie.
Mała (jaka? → przydawka) dziewczynka bawi się piłką (czym? pytanie narzędnika → dopełnienie) w ogrodzie (gdzie? → okolicznik).

Mowa zależna to przytoczenie własnej lub cudzej wypowiedzi w formie niedosłownej. W mowie zależnej nie stosujemy cudzysłowów. Np.:

Antek zapytał Tadka, czy pójdzie z nim pograć w piłkę.

Mowa niezależna to dosłowne przywołanie cudzej lub własnej wypowiedzi. Np.:

Mama powiedziała: „Dziś na kolację zamawiamy pizzę.”
– Dzień dobry, Krzysiu! – powiedział Puchatek.

Porównaj:
Mama powiedziała do Leona, żeby wyszedł z psem. → mowa zależna
Wyjdź z psem – powiedziała mama do Leona. → mowa niezależna

Związki składniowe to połączenia wyrazów w zdaniu.

Związek zgody

Wyrazy mają tę samą liczbę, rodzaj, osobę lub przypadek, np.:

• przymiotnik i rzeczownik: piękne kwiaty, wesoły człowiek

• podmiot i orzeczenie: Basia rozmawiała (rodzaj żeński, liczba pojedyncza). Zapamiętaj: podmiot i orzeczenie zawsze tworzą związek zgody!

Związek rządu

Wyraz podrzędny występuje w takim przypadku, jakiego wymaga wyraz nadrzędny, np.:

Widzę Marysię – czasownik widzę sprawia, że rzeczownik Marysia musi mieć formę biernika.
Mówię Marysi – czasownik mówię sprawia, że rzeczownik Marysia musi mieć formę celownika.
Portfel mamy

Związek przynależności

Jeden z wyrazów jest nieodmienny, więc nie zmienia formy pod wpływem drugiego, np.:

Biegam szybko
Kupiłam wczoraj