Wypowiedzenie, zdanie, części zdania

Wypowiedzenie to komunikat językowy wyrażony za pomocą jednego lub kilku wyrazów. Rozpoczyna się wielką literą, a kończy odpowiednim znakiem interpunkcyjnym (np. kropką).

Wypowiedzenia dzielimy na zdania (mają orzeczenie) i równoważniki zdań (nie mają orzeczenia).

Na przykład:
Julia czyta książkę. = zdanie
Wspaniały dzień. = równoważnik zdania

Zdanie to wypowiedzenie, które posiada orzeczenie. Orzeczenie może być w formie osobowej lub nieosobowej zakończonej na -no, -to.

Na przykład:
Julia czyta książkę.
Zjedzono wszystkie ciastka.

Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie posiada orzeczenia. Równoważnik może zawierać bezokolicznik lub imiesłów przysłówkowy.

Na przykład:
Wspaniały dzień.
Wracać do domu!
Przeczytawszy książkę, poszedł spać.

Równoważnik zdania z imiesłowem przysłówkowym nazywamy imiesłowowym równoważnikiem zdania.

Równoważnik zdania można zazwyczaj łatwo przerobić na zdanie. Porównaj:
Ładna dziś pogoda. → Dziś jest ładna pogoda.
Zjadłszy kolację, włożył naczynia do zmywarki. → Zjadł kolację, a następnie włożył naczynia do zmywarki.

Rodzaje zdań ze względu na cel wypowiedzi

• zdania oznajmujące – informują kogoś o czymś, np. Dzieci wracają ze szkoły.
• zdania rozkazujące – dzięki nim możemy wyrazić polecenie, rozkaz, poprosić kogoś o coś, np. Zostań tutaj!
• zdania pytające – pytania kierowane do kogoś, np. Czy odrobiłeś pracę domową?

Rodzaje zdań ze względu na budowę

• zdania pojedyncze – zdania, które mają jedno orzeczenie.
  np. Janek nie lubi czekolady.
• zdania złożone – zdania składające się z dwóch orzeczeń, np. Zosia źle się dziś czuła, więc nie poszła do szkoły.
• zdania złożone podrzędnie – zdania złożone ze zdań składowych, w których jedno z nich jest zdaniem nadrzędnym względem pozostałych np. Przeczytałam książkę, którą poleciła mi koleżanka.
• zdania złożone współrzędnie – zdania złożone z pojedynczych zdań składowych połączonych przecinkami i/lub spójnikami, np. Siedzę na krześle i czytam gazetę.

Zdania oznajmujące – informują kogoś o czymś, np. Dzieci wracają ze szkoły.

Zdania rozkazujące – dzięki nim możemy wyrazić polecenie, rozkaz, poprosić kogoś o coś, np. Zostań tutaj!. Pamiętaj, że zdanie rozkazujące nie zawsze musi kończyć się wykrzyknikiem. Na jego końcu możemy również postawić kropkę, np. Niech pani lepiej uważa.

Zdania pytające – pytania kierowane do kogoś, np. Czy odrobiłeś pracę domową?

Zdania pojedyncze – zdania, które mają jedno orzeczenie, np.
Janek nie lubi czekolady.

Zdania złożone – zdania składające się z dwóch lub więcej orzeczeń, np.
Zosia źle się dziś czuła, więc nie poszła do szkoły.
Piotrek gra na pianinie, jeździ na deskorolce i chodzi na zajęcia karate.

Zdania złożone podrzędnie to zdania zbudowane ze zdań składowych, w których jedno z nich jest zdaniem nadrzędnym względem pozostałych.

Rodzaje zdań złożonych podrzędnie:

• przydawkowe – zdanie podrzędne odpowiada na pytania przydawki, np.:
  Przeczytałam książkę, (jaką?) którą poleciła mi koleżanka.
  Przeczytałam książkę zdanie nadrzędne którą poleciła mi koleżanka zdanie podrzędne przydawkowe

• dopełnieniowe – zdanie podrzędne odpowiada na pytania dopełnienia, np.:
  Nie spodziewałem się, (czego?) że tak zareagują.
  Nie spodziewałem się zdanie nadrzędne że tak zareagują zdanie podrzędne dopełnieniowe

• okolicznikowe – zdanie podrzędne odpowiada na pytania okolicznika, np.:
  Przyjadę do ciebie, (kiedy?) gdy przestanie padać.
  Uwaga! Należy pamiętać o rodzajach okolicznika.
  Przyjadę do ciebie zdanie nadrzędne gdy przestanie padać zdanie podrzędne okolicznikowe czasu

• podmiotowe – zdanie podrzędne odpowiada na pytania: kto?, co?, np.:
  Najlepszym przyjacielem jest ten, (kto?) kto zawsze ci pomoże.
  Najlepszym przyjacielem jest ten zdanie nadrzędne kto zawsze ci pomoże zdanie podrzędne podmiotowe

• orzecznikowe – zdanie podrzędne odpowiada na pytania orzecznika, czyli: jaki jest?, czym jest?, kim jest?, jaki był?, czym był?, np.:
  Ania jest dla mnie kimś, (kim jest?) komu ufam.
  Ania jest dla mnie kimś zdanie nadrzędne komu ufam zdanie podrzędne orzecznikowe

Zdania złożone współrzędnie to zdania złożone z pojedynczych zdań składowych połączonych przecinkami i/lub spójnikami.

Rodzaje zdań złożonych współrzędnie:

• łączne – informują o czynnościach współistniejących. Stosuje się w nich jedynie następujące spójniki: i, oraz, ani, jak, też, także, jakże, np.:
  Siedzę na krześle i czytam gazetę.

• rozłączne – zdania, których części składowe się rozłączają dzięki spójnikom lub, albo, bądź, czy, przed którymi także nie stawiamy przecinków, np.:
  Pojedziemy nad morze lub w góry.

• przeciwstawne – w tych zdaniach jedna część składowa przeciwstawia się drugiej. Zdania tego typu są połączone spójnikami a, ale, lecz, zaś, wszakże, natomiast, jednak, przeciwnie, tymczasem.
  Uwaga! Przed tymi spójnikami stawia się przecinek, np.:
  Nauczyłem się wszystkich wzorów, ale nie umiem z nich korzystać.

• wynikowe – zdania, w których treść jednego zdania składowego wynika z drugiego dzięki zastosowanym spójnikom więc, zatem, toteż, dlatego. Uwaga! Przed tymi spójnikami stawia się przecinek, np.:
  Padało, więc nie wyszliśmy na spacer.

Podstawowa różnica między zdaniami złożonymi współrzędnie i podrzędnie:

Każde ze zdań złożonych współrzędnie mogłoby istnieć bez drugiego, np.: Wyszło słońce, więc pojechaliśmy na plażę. Jeśli usunęlibyśmy jedno ze zdań, to drugie i tak stanowiłoby sensowną całość. Natomiast zdanie podrzędne nie mogłoby istnieć bez zdania nadrzędnego, np. Zadzwonię, (kiedy?) kiedy wrócisz do domu. Tylko pierwsze ze zdań przekazuje pełną informację. Drugie natomiast (kiedy wrócisz do domu) jest niejako urwane, ponieważ nie wiemy, co się wtedy stanie.

Zdania złożone współrzędnie to zdania zbudowane z pojedynczych zdań składowych połączonych przecinkami i/lub spójnikami.

Rodzaje zdań złożonych współrzędnie:

• łączne – informują o czynnościach współistniejących. Stosuje się w nich następujące spójniki: i, oraz, ani, jak, też, także, jakże. Np.
  Siedzę na krześle i czytam gazetę.
• rozłączne – zdania, których części składowe rozłączają się dzięki spójnikom: lub, albo, bądź, czy, przed którymi nie stawiamy przecinków. Np.
  Pojedziemy nad morze lub w góry.
• przeciwstawne – w tych zdaniach jedna część składowa przeciwstawia się drugiej. Zdania tego typu są połączone spójnikami: a, ale, lecz, zaś, wszakże, natomiast, jednak, przeciwnie, tymczasem, przed którymi stawia się przecinek. Np.
  Nauczyłem się wszystkich wzorów, ale nie umiem z nich korzystać.
• wynikowe – zdania, w których treść jednego zdania składowego wynika z drugiego dzięki zastosowanym spójnikom: więc, zatem, toteż, dlatego. Przed tymi spójnikami stawia się przecinek. Np.
  Padało, więc nie wyszliśmy na spacer.

Zdania podrzędnie złożone to zdania zbudowane ze zdań składowych, w których jedno z nich jest zdaniem nadrzędnym względem pozostałych.

Zdanie nadrzędne (nazywane też zdaniem głównym) to zdanie, bez którego nie mogłaby istnieć dana wypowiedź.

Zdanie podrzędne pełni funkcję dookreślenia zdania głównego, bez którego nie mogłoby istnieć.

Mieszkałam tu, kiedy byłam dzieckiem.
Mieszkałam tu, (zdanie nadrzędne) kiedy byłam dzieckiem (zdanie podrzędne)

Zdanie podrzędne pełni funkcję dookreślenia zdania głównego, bez którego nie mogłoby istnieć.

Mieszkałam tu, kiedy byłam dzieckiem.
Mieszkałam tu, (zdanie nadrzędne) kiedy byłam dzieckiem (zdanie podrzędne).

Części zdania to podstawowe elementy (wyrazy lub związki wyrazowe), które można wyróżnić w zdaniu ze względu na pełnioną funkcję.

W języku polskim wyróżniamy 5 części zdania.

Główne części zdania:

• podmiot – wykonawca czynności. Opowiada na pytania kto? co?
• orzeczenie – czynność lub stan wyrażona czasownikiem. Odpowiada na pytanie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

Na przykład:
Marysia bawi się piłką.
Marysia (kto? → podmiot) bawi się (co robi? → orzeczenie) piłką.

Poboczne części zdania:

• przydawka – odpowiada na pytania jaki? który? czyj?
• dopełnienie – odpowiada na pytania wszystkich przypadków za wyjątkiem mianownika
  
• okolicznik – odpowiada na pytania gdzie? kiedy? jak? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?

Na przykład:
Mała dziewczynka bawi się piłką w ogrodzie.
Mała (jaka? → przydawka) dziewczynka bawi się piłką (czym? pytanie narzędnika → dopełnienie) w ogrodzie (gdzie? → okolicznik).

Podmiot i orzeczenie to główne części zdania.

Podmiot to wykonawca czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?

Orzeczenie to osobowa forma czasownika wyrażająca jakąś czynność. Odpowiada na pytania: co robi? czym jest? w jakim jest stanie? co się z nim dzieje?

Przykłady:
Janek śpi.
Janek (kto? → podmiot) śpi (co robi? → orzeczenie).
Samolot ląduje.
Samolot (co? → podmiot) ląduje (co robi? → orzeczenie).
Mama jedzie samochodem.
Mama (kto? → podmiot) jedzie (co robi? → orzeczenie) samochodem.
Oni są w pracy.
Oni (kto? → podmiot) są (co się z nimi dzieje? → orzeczenie) w pracy.

Podmiot jest jedną z dwóch głównych części zdania. Określa wykonawcę czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?

Na przykład:
Janek śpi.
Janek (kto? → podmiot) śpi.
Samolot ląduje.
Samolot (co? → podmiot) ląduje.

Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:

• podmiot gramatyczny – wyrażony jest za pomocą rzeczownika bądź zaimka w mianowniku, czyli odpowiada na pytania: kto? co?, np. Adam (kto?) nie pożyczył mi zeszytu.
  
• podmiot logiczny – odpowiada na pytania: kogo? czego?, np. Hani (kogo?) nie było dzisiaj w szkole.
  
• podmiot szeregowy – składa się z dwu lub więcej wyrazów w mianowniku, np. W sadzie kwitną jabłonie, grusze oraz wiśnie.
  
• podmiot domyślny – możemy go określić dzięki formie orzeczenia, jaka występuje w danym zdaniu, np. Poszła na spacer. → Na podstawie końcówki czasownika w czasie przeszłym (poszła) możemy się domyśleć, że chodzi o kobietę, o nią.

Niektórzy wyróżniają ponadto:

• podmiot towarzyszący – składa się z dwu lub więcej wyrazów, przy czym kolejne wyrazy dołączone są do podmiotu głównego przyimkiem, np. Ola z Kasią poszły do kina.
  
• podmiot zbiorowy – oznacza zbiorowość, np. Społeczeństwo zadecydowało.

Istnieją również zdania bezpodmiotowe, w których nie można ustalić wykonawcy czynności, np. Przygotowano piękny występ.

Orzeczenie jest jedną z dwóch głównych części zdania. Określa jakąś czynność. Najczęściej jest wyrażone za pomocą osobowej formy czasownika. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

Na przykład:
Mama jedzie samochodem.
Mama jedzie (co robi? → orzeczenie) samochodem.
Oni są w pracy.
Oni są (co się z nimi dzieje? → orzeczenie) w pracy.

Wyróżniamy dwa rodzaje orzeczeń:

Orzeczenie czasownikowe

Wyrażone jest za pomocą czasownika, najczęściej w formie osobowej, choć może mieć również formy bezosobowe. Np.

Kuba ogląda film.
Skończyło się nam paliwo.
Wczoraj rozdano dyplomy.

Orzeczenie imienne

Składa się z orzecznika oraz łącznika.

Łącznik to osobowa forma czasowników: być, zostać stać się. Łącznikiem może być również wyraz to.

Orzecznik może być wyrażony za pomocą: rzeczownika, przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego, przysłówka, liczebnika lub zaimka. Np.

Piotrek jest (łącznik) ostatni (orzecznik – przymiotnik) na liście.
Kasia została (łącznik) malarką (orzecznik – rzeczownik).
Andrzej to (łącznik) pracownik (orzecznik – rzeczownik) naszej szkoły.
Ania stała się (łącznik) sławna (orzecznik – przymiotnik).
Na zawodach byłem (łącznik) piąty (orzecznik – liczebnik).

Przydawka to poboczna część zdania, która określa rzeczownik bądź podmiot. Odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?

Może być wyrażona przymiotnikiem, ale również rzeczownikiem, liczebnikiem, zaimkiem lub wyrażeniem przyimkowym.

Przykłady:
Niebieska czapka leży na ławce. (jaka?)
Chodzę do piątej klasy. (której?)
To jest samochód taty. (czyj?)
Lubię ubrania z wełny. (z czego?)

• przydawka dopełnieniowa jest wyrażona za pomocą rzeczownika w formie dopełniacza, np. Spektakl odwołano z powodu choroby aktorów.

• przydawka przyimkowa jest wyrażona za pomocą wyrażenia przyimkowego, np. Moja koleżanka robi czapki z wełny.

• przydawka rzeczowna jest wyrażona w zdaniu rzeczownikiem, np. W szpitalu zajął się nim lekarz internista.

• przydawka przymiotna jest wyrażona w zdaniu przymiotnikiem, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym bądź zaimkiem, np. Do pomieszczenia zaproszono dopiero drugą osobę z listy.

Dopełnienie to poboczna część zdania określająca czasownik.

Odpowiada na pytania przypadków zależnych: czego? kogo? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?

Przykłady:
Na obiad zjadłam makaron.
Dzieci zostały w domu z rodzicami.

Okolicznik to poboczna część zdania określająca czasownik, która informuje o okolicznościach czynności.

Odpowiada na pytania: gdzie? kiedy? jak? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?

Może być wyrażony przysłówkiem (lub rzeczownikiem w formie przysłówka), bezokolicznikiem, imiesłowem przysłówkowym współczesnym, wyrażeniem przyimkowym lub porównawczym.

Przykłady:
Mieszkam we Francji.
Samochód jechał wolno.
Kot schował się za śmietnikiem.
Jutro mam urodziny.
Uczył się mimo zmęczenia.
Ania idzie potańczyć.

• okolicznik miejsca
  
• okolicznik czasu
  
• okolicznik sposobu
  
• okolicznik przyczyny
  
• okolicznik warunku
  
• okolicznik celu
  
• okolicznik przyzwolenia

• podmiot – wykonawca czynności. Opowiada na pytania kto? co?
• orzeczenie – czynność lub stan wyrażona czasownikiem. Odpowiada na pytania co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

Na przykład:
Marysia bawi się piłką.
Marysia (kto? → podmiot) bawi się (co robi? → orzeczenie) piłką.

• przydawka – odpowiada na pytania jaki? który? czyj?
• dopełnienie – odpowiada na pytania wszystkich przypadków za wyjątkiem mianownika
  
• okolicznik – odpowiada na pytania gdzie? kiedy? jak? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?

Na przykład:
Mała dziewczynka bawi się piłką w ogrodzie.
Mała (jaka? → przydawka) dziewczynka bawi się piłką (czym? pytanie narzędnika → dopełnienie) w ogrodzie (gdzie? → okolicznik).

Mowa zależna to przytoczenie własnej lub cudzej wypowiedzi w formie niedosłownej. W mowie zależnej nie stosujemy cudzysłowów. Np.:

Antek zapytał Tadka, czy pójdzie z nim pograć w piłkę.

Mowa niezależna to dosłowne przywołanie cudzej lub własnej wypowiedzi. Np.:

Mama powiedziała: „Dziś na kolację zamawiamy pizzę.”
– Dzień dobry, Krzysiu! – powiedział Puchatek.

Porównaj:
Mama powiedziała do Leona, żeby wyszedł z psem. → mowa zależna
Wyjdź z psem – powiedziała mama do Leona. → mowa niezależna

Związki składniowe to połączenia wyrazów w zdaniu.

Związek zgody

Wyrazy mają tę samą liczbę, rodzaj, osobę lub przypadek, np.:

• przymiotnik i rzeczownik: piękne kwiaty, wesoły człowiek

• podmiot i orzeczenie: Basia rozmawiała (rodzaj żeński, liczba pojedyncza). Zapamiętaj: podmiot i orzeczenie zawsze tworzą związek zgody!

Związek rządu

Wyraz podrzędny występuje w takim przypadku, jakiego wymaga wyraz nadrzędny np.:

Widzę Marysię – czasownik widzę sprawia, że rzeczownik Marysia musi mieć formę biernika.
Mówię Marysi – czasownik mówię sprawia, że rzeczownik Marysia musi mieć formę celownika.
Portfel mamy

Związek przynależności

Jeden z wyrazów jest nieodmienny, więc nie zmienia formy pod wpływem drugiego, np.:

Biegam szybko
Kupiłam wczoraj