Części mowy

W języku polskim wyróżniamy 10 części mowy. Dzielimy je na odmienne i nieodmienne.

Odmienne części mowy:

• rzeczownik, np. pies, drzwi, Warszawa
• czasownik, np. gram, bawi się, zrobiłem
• przymiotnik, np. mądra, ładny, głębokie
• zaimek, np. mój, ona, gdzieś
• liczebnik, np. jeden, dwunasty, troje

Nieodmienne części mowy:

• przysłówek, np. szybko, dzisiaj, ładnie
• spójnik, np. lub, i, ponieważ
• partykuła, np. niech, nie, chyba
• przyimek, np. dla, z, wobec
• wykrzyknik, np. och, cześć, prr

Rzeczownik to samodzielna i odmienna część mowy, która odpowiada na pytania Kto? Co?

Nazywa nie tylko rzeczy (jak sama nazwa wskazuje ), lecz również osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody, czynności, stany oraz cechy.

Przykłady rzeczowników:
samochód, pies, chłopiec, kobieta, ulica, kaktus, burza, miłość, smutek, tłumaczenie.

Do rzeczowników zaliczamy również imiona (np. Anna, Roman) oraz inne nazwy własne, takie jak nazwy miast czy planet (np. Warszawa, Saturn).

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Więcej informacji na temat odmiany rzeczownika znajdziesz tu.

Każdy rzeczownik ma określony rodzaj, np. fryzjer (r. m.), fryzjerka (r. ż.) – to są dwa osobne rzeczowniki. Więcej informacji na temat rodzaju rzeczownika znajdziesz tu.

Rzeczowniki dzielimy na własne i pospolite. Więcej informacji na ten temat znajdziesz tu.

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. W języku polskim mamy siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz. Każdy z tych przypadków odpowiada na inne pytania. Dodatkowo możemy posiłkować się czasownikami, które podaliśmy w nawiasie.

Na przykład w zdaniu Na stole leżą książki. rzeczownik stół występuje w miejscowniku liczby pojedynczej (na czym leżą książki? na stole ⭢ o czym myślę? o stole), zaś rzeczownik książki występuje w mianowniku liczby mnogiej (co leży na stole? książki).

W języku polskim występują również rzeczowniki nieodmienne, np. kakadu, kiwi, tofu, bikini, boa, safari, zoo, awokado.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Porównaj:
Wczoraj byliśmy w Muzeum Narodowym., ale: Mój dziadek pracował w kilku muzeach.
Chcę iść do liceum ogólnokształcącego., ale: Do liceów zgłosiło się wielu kandydatów.

Do najpopularniejszych należą:
muzeum, centrum, liceum, archiwum, sanatorium, akwarium, sanktuarium, forum, kolegium, hospicium, planetarium, stypendium.

Rzeczowniki oko i ucho mają różną odmianę w liczbie mnogiej w zależności od znaczenia.

W przypadku wyrazów, które mają taką samą formę w mianowniku i bierniku, właściwy przypadek możemy określić :

za pomocą testu pytań:

Ten samochód jest bardzo szybki. – kto? co? samochód → mianownik
Wujek kupił samochód elektryczny. – kogo? co? (kupił) samochód → biernik

zamieniając kłopotliwy rzeczownik na inny, jednoznaczny:

Ten dom jest nowy. → Ta autostrada jest nowa. → mianownik
Wybudowaliśmy nowy dom. → Wybudowaliśmy nową autostradę. → biernik

Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Porównaj:
Wczoraj byliśmy w Muzeum Narodowym., ale: Mój dziadek pracował w kilku muzeach.
Chcę iść do liceum ogólnokształcącego., ale: Do liceów zgłosiło się wielu kandydatów.

Do najpopularniejszych rzeczowników tego typu należą:
muzeum, centrum, liceum, archiwum, sanatorium, akwarium, sanktuarium, forum, kolegium, hospicium, planetarium, stypendium.

Zauważ, że powyższe rzeczowniki pochodzą z języka łacińskiego i są rodzaju nijakiego. Rzeczowniki rodzime zakończone na -um odmieniają się jak inne rzeczowniki rodzaju męskiego. Porównaj:
Zgubił się w muzeum., ale: Zgubił się w tłumie.
Ciocia pojechała do sanatorium., ale: Ciocia włożyła zdjęcia do albumu.

Rzeczownik składa się z tematu, który bardzo często pozostaje niezmienny podczas odmiany, i końcówki, która zmienia się w zależności od przypadka (ręk-a, ręk-ą). Jednak czasem nawet w temacie występują zmiany poszczególnych głosek, co nazywane jest obocznościami (alternacjami).

Oboczności dotyczą zarówno spółgłosek, jak i samogłosek.

ręk-a – ręc-e (k:c)
gór-a – górz-e (r:rz)
noga – nodze (g:dz)
dąb – dębu (ą:ę)
mróz – mrozu (ó:o)

Oboczności mogą również polegać na wymianie twardej głoski za miękką, np.

chata – chacie (t:ci – inny możliwy zapis to t:c’)
ćma – ćmie (m:m’)

W jednym temacie może zachodzić więcej oboczności, np.

gwiazda – gwieździe (a:e, z:ź, d:dzi)
wół – wole (ó:o, ł:l)

W liczbie pojedynczej wyróżniamy trzy rodzaje rzeczownika:

Rodzaj męski

Mają go zazwyczaj istoty (ludzie i zwierzęta) płci męskiej, np. strażak, uczeń, pies, a także wyrazy nazywające przedmioty i zjawiska, np. wazon, księżyc.

Wyrazy rodzaju męskiego zazwyczaj kończą się na spółgłoskę, np. policjant, królik, banknot, ale mogą również kończyć się na samogłoskę a, np. mężczyzna, okulista, artysta.

Rodzaj żeński

Mają go zazwyczaj istoty (ludzie i zwierzęta) płci żeńskiej, np. mama, nauczycielka, lwica, a także wyrazy nazywające przedmioty i zjawiska, np. klawiatura, łódź.

Wyrazy rodzaju żeńskiego zazwyczaj kończą się na samogłoskę a lub i, np. babcia, kotka, sprzedawczyni, ale mogą również kończyć się na spółgłoskę, np. miedź, miłość.

Rodzaj nijaki

Mają go najczęściej istoty (ludzie i zwierzęta) młode, np. niemowlę, szczenię, a także wyrazy nazywające przedmioty i zjawiska, np. okno, pole, muzeum. Rodzaju nijakiego są również rzeczowniki odczasownikowe, np. granie, malowanie.

Wyrazy rodzaju nijakiego zazwyczaj kończą się na o, e/ę lub um, np. biuro, dziecię, technikum.

Uwaga! Niektóre rzeczowniki mogą mieć dwa rodzaje, w zależności od znaczenia, np. boa w znaczeniu wąż jest rodzaju męskiego, zaś boa w znaczeniu szal jest rodzaju nijakiego.

W przypadku niektórych wyrazów zapożyczonych, takich jak show czy kakadu, określenie rodzaju nierzadko sprawia trudności. W razie wątpliwości warto zajrzeć do słownika lub poradni językowej.

Większość rzeczowników występuje w liczbie pojedynczej i mnogiej, np.

Uwaga! Nie wszystkie rzeczowniki mają liczbę pojedynczą i mnogą. Niektóre mają tylko jedną z nich.

Singularia Tantum to rzeczowniki, które występują tylko w liczbie pojedynczej, np. przyjaźń, makaron.
Pluralia Tantum to rzeczowniki, które występują tylko w liczbie mnogiej, np. drzwi, nożyczki, spodnie.

Rzeczowniki własne (inaczej nazwy własne) to nazwy konkretnych osób, zwierząt, miejsc:

• imiona, nazwiska, pseudonimy osób, np. Anna, Wojtek, Nowak, Mickiewicz, Rudy;
  
• imiona zwierząt, postaci, bohaterów, np. Pluto, Kopciuszek;
  
• nazwy miast, państw, kontynentów, np. Kraków, Niemcy, Azja itd.

Rzeczowniki pospolite to nazwy ogólne, np. stół, pies, człowiek, planeta, ulica, mama, szkoła, film, a także nazwy zjawisk abstrakcyjnych, np. radość, smutek.

Zapamiętaj! Rzeczowniki własne zawsze zapisujemy wielką literą, a rzeczowniki pospolite małą literą.

Rzeczownik odczasownikowy to rzeczownik utworzony od czasownika nazywający czynność lub stan. Rzeczowniki odczasownikowe tworzymy za pomocą formantów: -anie (biegać – bieganie), -enie (palić – palenie) lub -cie (bić – bicie).

Rzeczowniki odczasownikowe możemy tworzyć od czasowników dokonanych i niedokonanych, np. czytać – czytanie, przeczytać – przeczytanie.

Rzeczowniki odczasownikowe odmieniają się przez przypadki podobnie jak zwykłe rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. Zabrania się palenia. (kogo, czego? ⭢ dopełniacz)

Zapamiętaj! Nie z rzeczownikami odczasownikowymi piszemy tak samo jak ze zwykłymi rzeczownikami, czyli łącznie, np. niechodzenie.

Z rzeczownikami odczasownikowymi możemy spotkać się w różnego rodzaju komunikatach oraz instrukcjach, np.
Zabrania się wypuszczania psów na trawnik.
Prosimy o przyniesienie butów na zmianę.
Prosimy o niedotykanie eksponatów.
Produkt służy do odtłuszczania powierzchni.
Niestosowanie się do zakazu grozi karą.
Zakaz skakania do wody.

Rzeczownik odliczebnikowy to rzeczownik rodzaju żeńskiego utworzony od liczebnika za pomocą formantu -ka (jedynka, piątka, dziesiątka, setka).

Rzeczowniki odliczebnikowe odmieniają się przez przypadki i liczby podobnie jak zwykłe rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np.
W kierunku Wawelu możesz jechać jedynką. (czym? → narzędnik)
Zostaliśmy zaproszeni na osiemnastkę. (na co? → biernik)
Mam same piątki z polskiego. (l. mnoga)

Rzeczowniki odliczebnikowe zapisujemy łącznie, np. stodwudziestkapiątka.

Feminatywy to nie tylko żeńskie nazwy zawodów, ale także nazwy pełnionych funkcji, stanowisk, narodowości oraz tytuły naukowe. Feminatywy tworzone są od nazw męskich za pomocą formantów:

• -ka, np. pisarka, malarka,
• -ini/-yni, np. bogini, sprzedawczyni,
• -(n)ica, np. męczennica, uczennica,
• -owa, np. księgowa, teściowa.

Niektóre formy żeńskie można tworzyć alternatywnie: poprzez dodanie wyrazu pani (pani profesor, pani premier) lub za pomoca formantów (profesorka, premierka).

Zdrobnienia i zgrubienia to wyrazy nacechowane emocjonalne utworzone za pomocą odpowiednich formantów słowotwórczych.

Zdrobnienia

Służą do nazywania rzeczy małych i młodych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej pozytywnego, ale również ironii lub kpiny), np.
kot – kotek – kociątko
dom – domek – domuś
bobas – bobasek

Zgrubienia

Służą do nazywania rzeczy dużych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej negatywnego), np.
palec – paluch
nos – nochal
brzuch – brzuchol – brzuszysko

Przymiotnik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania Jaki? Jaka? Jakie?

Określa cechy i właściwości rzeczownika.

Przykłady przymiotników: mały, wesoły, bystry, drewniany, nowy, warszawski, staromodny.

Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. Więcej informacji na temat odmiany przymiotnika znajdziesz tu.

Przymiotnik podlega stopniowaniu. Więcej informacji na temat stopniowania przymiotnika znajdziesz tu.

Przymiotnik odmienia się przez:

• przypadki, np. mądra, mądrej, mądrych;
• liczby, np. mądry, mądrzy;
• rodzaje, np. mądra (r. ż.), mądry (r. m.), mądre (r. n.), mądrzy (r. mos.), mądre (r. nmos).

Wyróżniamy trzy stopnie przymiotnika:

• stopień równy, np. mądry, miły;

• stopień wyższy, np. mądrzejszy, milszy;

• stopień najwyższy, np. najmądrzejszy, najmilszy.

Powyższe przykłady to tzw. stopniowanie proste lub syntetyczne.

Niektóre przymiotniki stopniują się nieregularnie:
dobry → lepszy → najlepszy
zły → gorszy → najgorszy
mały → mniejszy → najmniejszy
duży → większy → największy

Niektóre przymiotniki stopniują się opisowo:
znany → bardziej znany → najbardziej znany (nie możemy powiedzieć znańszy)

W języku polskim przymiotnik może stać przed lub za określanym rzeczownikiem. Np. fajna nauczycielka, szkoła podstawowa.

Przymiotnik oznaczający cechę doraźną lub nieistotną z punktu widzenia kategoryzacji stawiamy przed rzeczownikiem, np.

W Warszawie otwarto nowe muzeum. – Dziś jest nowe, ale za kilka lat już takie nie będzie.

Mamy czerwony samochód. – Kolor samochodu jest nieistotny z punktu widzenia kategoryzacji (ponadto zawsze można go przemalować).

Przymiotnik oznaczający cechę trwałą, gatunkową, wyróżniającą dany typ spośród innych stawiamy za rzeczownikiem, np.

Kupiłam cukier trzcinowy.
Parking dla samochodów ciężarowych.

Porównaj:
Mam białego kota.
W zoo otwarto wybieg dla niedźwiedzi białych.

W pierwszym zdaniu kolor kota jest cechą nieistotną z punktu widzenia kategoryzacji. Chodzi o kota domowego, niezależnie od tego, czy jest on biały, czarny czy rudy. W drugim zaś słowo biały oznacza gatunek niedźwiedzia.

Przymiotnik odrzeczownikowy tworzymy od rzeczownika za pomocą formantów:

• -owy, np. truskawkowy,
• -ny, np. nocny,
• -ski, np. polski,
• -cki, np. niemiecki.

Uwaga! Czasami od jednego rzeczownika możemy utworzyć dwa różne przymiotniki, np. wieczór – wieczorowy, wieczorny.

Czasownik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania Co robi? Co się z nim dzieje?.

Nazywa czynności i stany osób, zwierząt i rzeczy.

Przykłady czasowników: być (jestem, będziesz…), robić (robię, robiłem…), marzyć (marzy, marzą..), gotować (gotowaliśmy…), skakać, uczyć, malować, parkować.

Czasownik odmienia się przez czasy, osoby i liczby, rodzaje i tryby. Więcej informacji na temat odmiany czasownika znajdziesz tu.

Większość czasowników posiada aspekt dokonany i niedokonany. Więcej informacji na temat aspektu znajdziesz tu.

Czasownik odmienia się przez czasy, osoby i liczby, rodzaje i tryby. Przyjrzyjmy się bliżej poszczególnym kategoriom na przykładzie czasownika robić.

Czasy

czas przeszły: robiłem
czas teraźniejszy: robię
czas przyszły: będę robił
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez czasy znajdziesz tu.

Osoby i liczby

liczba pojedyncza: ja robię, ty robisz, on robi
liczba mnoga: my robimy, wy robicie, oni robią
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez osoby i liczby znajdziesz tu.

Rodzaje

w liczbie pojedynczej:
rodzaj męski: on robił
rodzaj żeński: ona robiła
rodzaj nijaki: ono robiło
w liczbie mnogiej:
rodzaj męskoosobowy: oni robili
rodzaj niemęskoosobowy: one robiły
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez rodzaje znajdziesz tu.

Tryby

oznajmujący: robię
przypuszczający: robiłbym
rozkazujący: rób
Więcej informacji na temat odmiany czasownika przez tryby znajdziesz tu.

W języku polskim wyróżniamy trzy podstawowe czasy gramatyczne:

• czas teraźniejszy – rzecz dzieje się w momencie mówienia (teraz, obecnie), np. (ja) idę, (ty) malujesz, (oni) śpią;

• czas przeszły – coś wydarzyło się wcześniej (wczoraj, rok temu, sto lat temu), np. (ja) szedłem, (ty) malowałeś, (oni) spali;

• czas przyszły – coś dopiero się wydarzy (jutro, za miesiąc, za rok), np. (ja) pójdę, (ty) będziesz malował, (oni) będą spali.

Czasownik może występować w trzech osobach liczbie pojedynczej i w trzech osobach w liczbie mnogiej.

Czasownik odmienia się przez trzy rodzaje w liczbie pojedynczej (męski, żeński, nijaki) i dwa rodzaje w liczbie mnogiej (męskoosobowy, niemęskoosobowy).

rodzaj męski: on robił
rodzaj żeński: ona robiła
rodzaj nijaki: ono robiło
rodzaj męskoosobowy: oni robili
rodzaj niemęskoosobowy: one robiły

O ile rodzaj męski, żeński i nijaki są łatwe do zrozumienia i odróżnienia, o tyle rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy często sprawiają trudności. Mówiąc najprościej, rodzaj męskoosobowy to mężczyźni, a niemęskoosobowy to wszystko pozostałe, czyli kobiety, dzieci, zwierzęta i przedmioty. Uwaga! Jeśli w grupie są mężczyźni (choćby jeden!) to dla całej grupy używamy czasownika w rodzaju męskoosobowym.

Paula, Alina i Lucyna wzięły udział w konkursie młodych talentów.

Łucja, Karol i ich mama lecieli balonem.

Wyróżniamy trzy tryby czasownika:

Oznajmujący (orzekający)

Służy do mówienia o rzeczywistych wydarzeniach z przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości, a także do wyrażania faktów, np.
Cały dzień grałam na komputerze.
Chodzę do szóstej klasy.
Zatańczę z nim.
Ziemia krąży wokół Słońca.

Rozkazujący

Wyraża prośbę, rozkaz, żądanie, polecenie, np.
Graj z całych sił.
Niech zatańczy solo.

Przypuszczający (warunkowy)

Wyraża przypuszczenia, wątpliwości, odnosi się do sytuacji, które mogą albo mogłyby się wydarzyć, np.
Chętnie zagrałabym ten mecz.
Z tobą tańczyłabym do rana.

Strona czasownika wyraża stosunek pomiędzy czynnością, jej wykonawcą i odbiorcą. W języku polskim wyróżniamy dwie strony: stronę czynną i stronę bierną.

Strona czynna to taka konstrukcja składniowa, które zawiera osobową formę czasownika, a podmiot jest wykonawcą czynności, np.
Adam napisał wiersz.
Murarz buduje dom.

Strona bierna to taka konstrukcja składniowa, która zawiera czasownik być lub zostać oraz imiesłów przymiotnikowy, a podmiot nie jest wykonawcą czynności, lecz jej odbiorcą (innymi słowy, jest poddawany czynności), np.
Wiersz został napisany przez Adama.
Dom jest budowany przez murarza.

Porównaj:
Szczęśliwy człowiek kocha i jest kochany.
W tym zdaniu czasownik kochać został użyty zarówno w stronie czynnej, jak i biernej.
Szczęśliwy człowiek kocha… → strona czynna, człowiek kocha kogoś
…i jest kochany. → strona bierna, człowiek jest kochany przez kogoś (rodziców, dziadków, męża, żonę)

Czasowniki przechodnie to takie czasowniki, które mogą występować w stronie czynnej i biernej. Innymi słowy, mogą przechodzić ze strony czynnej na bierną i na odwrót. Np.

gotować:
Czarownica gotuje zupę z muchomora. → strona czynna
Zupa z muchomora jest gotowana przez czarownicę. → strona bierna

namalować:
Malarz namaluje portret królowej. → strona czynna
Portret królowej zostanie namalowany przez malarza. → strona bierna

Czasowniki nieprzechodnie to takie czasowniki, które występują tylko w stronie czynnej. Innymi słowy, nie mogą przechodzić na stronę bierną. Np.

klęczeć:
Zakonnik klęczy w kaplicy. → strona czynna
jest klęczona → nie można utworzyć strony biernej

myśleć:
Myślę o niebieskich migdałach. → strona czynna
są myślane → nie można utworzyć strony biernej

Czasowniki mogą mieć aspekt:

• dokonany (kiedy mowa o czynności zakończonej), np. kupić, zjeść;
  
• niedokonany (kiedy mowa o czynności niezakończonej), np. kupować, jeść.

Pary aspektowe to takie pary czasowników, które odnoszą się do tej samej czynności, ale jeden z nich ma aspekt dokonany, a drugi niedokonany, np. pić – wypić, grać – zagrać.

Bezokolicznik to bezosobowa i nieodmienna forma czasownika. W języku polskim zdecydowana większość bezokoliczników kończy się na -ć, np. kochać, spać, uczyć, malować, robić, ale istnieją również bezokoliczniki zakończone na -c, np. uciec, móc, tłuc.

Jedyną kategorią, którą możemy wskazać dla bezokolicznika, jest aspekt.

Każdy czasownik ma określoną łączliwość składniową (tzw. rekcję), co oznacza, że wymaga, aby rzeczownik, z którym się łączy, występował w takim, a nie innym przypadku.

jeść – jem bułkę
zrobić – zrobię przysługę
malować – maluję obraz

Powyższe czasowniki łączą się z rzeczownikiem w bierniku, czyli mają rekcję biernikową.

przestrzegać – przestrzegamy przepisów (nie: przepisy)
bronić – bronili ojczyzny (nie: ojczyznę)

Powyższe czasowniki łączą się z rzeczownikiem w dopełniaczu, czyli mają rekcję dopełniaczową.

Uwaga! Jeśli zdanie twierdzące z czasownikiem łączącym się z rzeczownikiem w bierniku zamieniamy na zdanie przeczące, zamiast biernika musimy użyć dopełniacza. Np.

Jem kolację. → Nie jem kolacji.
Lubię góry. → Nie lubię gór.

Liczebnik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania Ile? Który z kolei?.

Oznacza liczbę, ilość lub kolejność.

Przykłady liczebników: jeden, trzynaście, pierwszy, dwoje, półtora, pięć siódmych, dużo.

Wyróżniamy kilka rodzajów liczebników: główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe, nieokreślone. Więcej informacji na temat rodzajów liczebnika znajdziesz tu.

Liczebnik w zależności od rodzaju może odmieniać się przez przypadek, rodzaj i liczbę. Więcej informacji na temat odmiany liczebnika znajdziesz tu.

Wyróżniamy kilka rodzajów liczebników:

• główne, np. jeden, dziesięć, pięćdziesiąt;
  
• porządkowe, np. pierwszy, dziesiąty, pięćdziesiąty;
  
• zbiorowe, np. dwoje, czworo;
  
• ułamkowe, np. pół, jedna piąta, ćwierć;
  
• nieokreślone, np. kilka, kilkaset, mnóstwo.

Liczebniki główne to „zwykłe” liczebniki oznaczające liczbę osób, przedmiotów lub zjawisk, np.
pięć kobiet, trzy samochody, dziesięć dni

Liczebniki zbiorowe również oznaczają liczbę osób lub przedmiotów, z tą różnicą, że łączą się z nazwami istot młodych (zakończonych na -ę oraz rzeczownikiem dzieci) lub tzw. Pluraliami Tantum, czyli rzeczownikami, które mają tylko liczbę mnogą, a także ze zbiorami, w których występują zarówno mężczyźni, jak i kobiety, np.

nazwy istot młodych: troje dzieci, dwoje kurcząt
Pluralia Tantum: dwoje drzwi, troje sań
zbiory: troje studentów, pięcioro nauczycieli

Odmiana liczebnika zależy od jego typu:

• liczebniki główne, np. jeden, dziesięć, pięćdziesiąt, odmieniają się przez przypadek (jeden, jednego) i rodzaj (jeden, jedna, jedno).
• liczebniki porządkowe, np. pierwszy, dziesiąty, pięćdziesiąty, odmieniają się przez przypadek (pierwszy, pierwszego), liczbę (pierwszy, pierwsi), rodzaj (pierwszy, pierwsza, pierwsze).
• liczebniki zbiorowe, np. dwoje, czworo, odmieniają się przez przypadek (dwoje, dwojgu, dwojga).

Zaimek to część mowa zastępująca w zdaniu inne części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, przysłówki lub liczebniki.

Przykłady zaimków: ja, ty, jej, ich, tu, gdzieś, tamten.

Zaimków używamy m.in. w celu uniknięcia powtórek lub wskazania osoby, przedmiotu itd. bez dokładnego nazywania, np.

Kasia to moja przyjaciółka. Często z nią rozmawiam. → Zaimek nią zastąpił rzeczownik (imię) Kasia.

Chciałabym gdzieś pojechać. → Zaimek gdzieś zastąpił konkretne miejsce – być może jeszcze nie wiemy, gdzie chcemy pojechać, albo jest nam to obojętne.

Wyróżniamy różne rodzaje zaimków ze względu na zastępowaną część mowy lub na funkcję. Więcej informacji na temat rodzajów zaimków znajdziesz tu.

Podział zaimków ze względu na funkcję:

• osobowe (ja, my, oni...), np. My tego nie zrobimy.
• dzierżawcze (moja, twój, wasz, jego, jej...), np. Mój tata idzie.
• pytające (który?, gdzie?, dokąd?...), np. Dokąd idziesz?
• zwrotne (się, siebie, sobie), np. Uczesz się.
• nieokreślone (jakiś, gdzieś, kiedykolwiek...)
• wskazujące (ten, tamten, ów...)
• względne (który, jak, gdzie...) – bez znaku zapytania, wprowadzają zdanie podrzędne.

Podział zaimków ze względu na zastępowaną część mowy:

• rzeczowne – zastępują rzeczowniki (ja, mnie, ona...), np. Kasia to moja przyjaciółka. Często z nią rozmawiam.
• przymiotne – zastępują przymiotniki (mój, twoja, jego...), np. Moi przyjaciele śpiewają.
• przysłowne – zastępują przysłówki (tam, tutaj...), np. Mamy dom nad jeziorem. Często tam wyjeżdżamy.
• liczebne – zastępują liczebniki (kilkoro, kilka, ile...). Kupiłam kilka jabłek.

Ze względu na zastępowaną część mowy:

Zaimki rzeczowne, przymiotne i liczebne odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

• rzeczowne – odmieniają się przez przypadki (ja, mnie, mi); Uwaga! Zaimek on odmienia się również przez rodzaj (on, ona, ono) i liczbę (on, oni, one).

• przymiotne – odmieniają się przez przypadki (mój, mojego), liczbę (mój, moi), rodzaj (mój, moja);

• liczebne – mogą być zarówno odmienne (kilkoro – przez przypadek), jak i nieodmienne (trochę).

Zaimki przysłowne są nieodmienne.

Ze względu na funkcję:

• osobowe – odmieniają się przez przypadki (ja, mnie, mi); Uwaga! Zaimek on odmienia się również przez rodzaj (on, ona) i liczbę (on, oni).

• dzierżawcze – odmieniają się przez przypadki (moja, mojej), liczbę (moja, moje) i rodzaj (mój, moja);

• pytające – mogą być zarówno odmienne (który? którego?) lub nieodmienne (gdzie?, dokąd?);

• zwrotne – odmieniają się przez przypadki, np. się (D, B), siebie (D, B), sobie (C, Ms), sobą (N);

• Zaimek tę występuje w bierniku, np. Lubię tę koleżankę.
• Zaimek tą występuje w narzędniku, np. Idę z tą koleżanką.

Jeśli masz problem z zapamiętaniem, którą formę wybrać, kieruj się końcówką rzeczownika: Daj mi tę poduszkę., ale Książka leży pod tą poduszką. Uwaga! Jeśli przed rzeczownikiem pojawi się przymiotnik, nadal należy kierować się końcówką rzeczownika: Lubię tę nową dziewczynę.

• Zaimka to używamy w mianowniku i bierniku rodzaju nijakiego liczby pojedynczej, np.: to okno, to słońce, to krzesło.

• Zaimka te używamy w mianowniku i bierniku rodzaju niemęskoosobowego liczby mnogiej, np. te kobiety, te torebki, te krzesła, te drzwi, te koty.

• Zaimka ci używamy w mianowniku rodzaju męskoosobowego liczby mnogiej, np. ci studenci, ci mężczyźni, ci górale.

Przysłówek to nieodmienna część mowy, która odpowiada na pytania jak?, gdzie?, kiedy? Służy głównie do określania czasownika.

Przykłady przysłówków: lekko, mądrze, wesoło, wczoraj, nigdy.

Niektóre przysłówki można stopniować, np. wysoko, wyżej, najwyżej; ładnie, ładniej, najładniej. Więcej informacji na ten temat znajdziesz tu.

Przysłówki odprzymiotnikowe możemy stopniować dokładnie tak jak przymiotniki, od których zostały utworzone.

przymiotnik: ciepły → cieplejszy → najcieplejszy
przysłówek: ciepło → cieplej → najcieplej

Stopniowanie proste

• stopień równy, np. daleko
  
• stopień wyższy, np. dalej
  
• stopień najwyższy, np. najdalej

Stopniowanie opisowe

Niektóre przysłówki stopniują się opisowo:
interesująco → bardziej/mniej interesująco → najbardziej/najmniej interesująco

Stopniowanie nieregularne

Niektóre przysłówki stopniują się nieregularnie:
dobrze → lepiej → najlepiej
źle → gorzej → najgorzej
mało → mniej → najmniej
dużo → więcej → najwięcej

Pamiętaj, że nie wszystkie przysłówki można stopniować!

Spójnik łączy ze sobą dwa wypowiedzenia.

Przykłady spójników: i, ale, więc, a.

Ania zrobiła zakupy i wyprowadziła psa.
Basia potrafi grać na gitarze, więc zagra nam na ognisku.

Ta na pierwszy rzut oka niepozorna (nieodmienna) część mowy potrafi podkreślić, a nawet zmienić znaczenie wypowiedzi!

Przykłady partykuł: chyba, nie, niech, no, bodaj(że), czyż, by.

Partykuły mogą pełnić różne funkcje w zdaniu. Ze względu na te funkcje dzielimy partykuły na:

• pytające, np. Czy piszemy dziś sprawdzian?, Czyż to nie piękne?

• rozkazujące i życzące, np. Niech oni to zrobią., Oby pogoda dopisała.

• przeczące, np. Nie lubię mleka.

• twierdzące, np. Tak, pójdziemy dziś do kina.

• przypuszczające, np. Chyba dostanę piątkę., Może pójdę na ten koncert., Można by tak zrobić.

• wzmacniające, np. Ależ to smutne., Nawet na mnie nie spojrzała.

Przyimek to nieodmienna i niesamodzielna część mowy. W zdaniu musi występować w sąsiedztwie innego wyrazu, z którym tworzy tzw. wyrażenie przyimkowe.

Przyimki mogą łączyć się z:

• rzeczownikami, np. w szkole, do domu;
  
• przymiotnikami, np. dla najlepszej;
  
• zaimkami, np. o nim, obok nich, bez ciebie;
• przysłówkami, np. za wcześnie;
• liczebnikami, np. do pięciu, od czternastej.

Dzięki przyimkom możemy określać m.in.:

• relacje przestrzenne, np. Książka leży na stole., Kot siedzi pod łóżkiem., Samochód stoi obok drzewa.
  
• relacje czasowe, np. Przyjdę za dwie godziny., Zostanę do ósmej., Spotkamy się w środę.
• cel, np. Idę na zakupy., Przyjdę po ciebie.
• przyczynę, np. Zgubiła telefon przez nieuwagę.

Przyimki dzielimy na proste i złożone.
Przyimki proste: bez, dla, do, dzięki, koło, nad, przed, za.
Przyimki złożone: pomiędzy (po+między), znad (z+nad), spod (z+pod).

Wykrzyknik to samodzielna i nieodmienna część mowy.

Przykłady wykrzykników: oj, jejku, miau, halo, sio.

Wykrzykniki służą do:

• wyrażania stanów emocjonalnych, np. O rety, co się stało?, Au, to boli!
  
• naśladowania dźwięków, np. Miau – pisnął kotek., Jechał na rowerze i nagle: bum!
  
• nawiązania kontaktu, np. Halo, jest tam kto?, Ej, zostaw to.
  
• wyrażania życzeń i rozkazów, np. A sio, idź mi stąd!, Prrr, koniku!

Do wykrzykników zaliczamy również wulgaryzmy, np. kurde.

Wykrzykniki zazywczaj oddzielamy od reszty zdania przecinkiem lub innym znakiem interpunkcyjnym (dwukropkiem, myślnikiem).

Imiesłowy są nieosobową formą czasownika.

Dzielą się na dwie grupy:

• imiesłowy przymiotnikowe (odmieniają się jak przymiotnik), np. grający, grany;

• imiesłowy przysłówkowe (są nieodmienne), np. grając, zagrawszy.

Wyróżniamy imiesłowy przymiotnikowe i imiesłowy przysłówkowe.

Imiesłowy przymiotnikowe dzielą się na:

• Imiesłowy przymiotnikowe czynne
  Kończą się na -ący ( grający, płaczący).
  Można je utworzyć od czasowników z aspektem niedokonanym (śpiewać – śpiewający).

• Imiesłowy przymiotnikowe bierne
  Kończą się na -any (przegrany, zrobiony) lub -yty (wykryty).
  Można je utworzyć od czasowników przechodnich (takich, które pojawiają się w stronie biernej), np. gotować – gotowany.

Imiesłowy przysłówkowe dzielą się na:

• Imiesłowy przysłówkowe współczesne
  Kończą się na -ąc (robiąc, grając).
  Można je utworzyć od czasowników niedokonanych, np. śpiewać – śpiewając.

• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie
  Kończą się na -wszy i -łszy (zrobiwszy, znalazłszy).
  Można je utworzyć od czasowników dokonanych, np. zaśpiewać – zaśpiewawszy.

Imiesłowy przymiotnikowe dzielą się na:

• imiesłowy przymiotnikowe czynne
  Kończą się na -ący ( grający, płaczący).
  Można je utworzyć od czasowników z aspektem niedokonanym (śpiewać – śpiewający);

• imiesłowy przymiotnikowe bierne
  Kończą się na -any (przegrany, zrobiony) lub -yty (wykryty).
  Można je utworzyć od czasowników przechodnich (takich, które pojawiają się w stronie biernej), np. gotować – gotowany.

Imiesłowy przymiotnikowe są odmienne i odmieniają się przez:

• przypadek (grający – grającego, wykryta – wykrytej);
• liczbę (zrobiony – zrobieni, zatrudniona – zatrudnione);
• rodzaj (przykryty, przykryta, przykryte).

Imiesłowy przysłówkowe dzielą się na:

• Imiesłowy przysłówkowe współczesne
  Kończą się na -ąc (robiąc, grając).
  Można je utworzyć od czasowników niedokonanych, np. śpiewać – śpiewając.

• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie
  Kończą się na -wszy i -łszy (zrobiwszy, znalazłszy).
  Można je utworzyć od czasowników dokonanych, np. zaśpiewać – zaśpiewawszy.

Imiesłowy przysłówkowe tworzą imiesłowowe równoważniki zdania.

• Imiesłowy przymiotnikowe czynne (grający, płaczący).
  Można je utworzyć od czasowników z aspektem niedokonanym (śpiewać – śpiewający).

• Imiesłowy przymiotnikowe bierne (przegrany, zrobiony) lub -yty (wykryty).
  Można je utworzyć od czasowników przechodnich (takich, które pojawiają się w stronie biernej), np. gotować – gotowany.

• Imiesłowy przysłówkowe współczesne (robiąc, grając).
  Można je utworzyć od czasowników niedokonanych, np. śpiewać – śpiewając.

• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie (zrobiwszy, znalazłszy).
  Można je utworzyć od czasowników dokonanych, np. zaśpiewać – zaśpiewawszy.

Do odmiennych części mowy zaliczamy:

• rzeczownik – pies (psa, psu…), drzwi (drzwiom, drzwiami…);
• czasownik – gram (grasz, grają…), bawi się (bawię się.., bawią się…);
• przymiotnik – mądra (mądrej, mądrą…), ładny (ładnego, ładnemu…) oraz imiesłów przymiotnikowy – zrobiony (zrobionego, zrobionemu…);
• zaimek – mój (mojego, moje…), ona (jej, nią…);
• liczebnik – jeden (jednego, jednym…), dwunasty (dwunastego, dwunastym…), troje (trojga, trojgiem…).

Do nieodmiennych części mowy zaliczamy:

• przysłówek – szybko, dzisiaj oraz imiesłów przysłówkowy – robiąc, zrobiwszy;
• spójnik – lub, i;
• partykuła – niech, nie;
• przyimek – dla, z;
• wykrzyknik – och, cześć.

Pamiętaj, że przez przypadki odmieniamy nie tylko rzeczowniki, lecz również inne części mowy, takie jak przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe oraz niektóre zaimki i liczebniki.

Odmiana w liczbie pojedynczej

Odmiana w liczbie mnogiej

Nazwiska męskie

Nazwiska męskie zazwyczaj są odmienne, zarówno te zakończone na spółgłoskę, np. Grzelak – Grzelaka – Grzelakowi – Grzelaka – Grzelakiem – Grzelaku, jak i zakończone na samogłoskę Kowalski – Kowalskiego – Kowalskiemu – Kowalskiego – Kowalskim – Kowalskim.

Nazwiska żeńskie

• Nie należy odmieniać nazwisk żeńskich zakończonych na spółgłoskę, np. Grzelak.

• Nazwiska zakończone na -ska, -cka, -owa odmieniamy jak przymiotniki, np. Kowalczykowa – Kowalczykowej – Kowalczykowej – Kowalczykową – Kowalczykową – Kowalczykowej (por. z przymiotnikiem „zdrowa”); Zaleska – Zaleskiej – Zaleskiej itd. (por. z przymiotnikiem niebieska).

• Inne nazwiska żeńskie zakończone na -a należy odmieniać jak rzeczowniki, które mają podobną końcówkę, np. Bonda – Bondy – Bondzie (por. woda).

Nazwiska męskie

• Nazwiska zakończone na spółgłoskę oraz y, które stoi po samogłosce, odmieniają się jak nazwiska polskie, np. Macron – Macrona – Macronowi – Macrona – Macronem – Macronie lub Disney – Disneya – Disneyowi – Disneyem – Disneyu.

• Nazwiska zakończone na y, które stoi po spółgłosce, odmieniają się jak przymiotniki, ale należy pamiętać o tym, że w D., C. i B. zapisujemy je z apostrofem, np. Exupery – Exupery’ego – Exupery’emu – Exupery’ego – Exuperym – Exuperym.

Nazwiska żeńskie

• Nazwiska zakończone na spółgłoskę są nieodmienne, np. Widziałam Lily Potter, ale Widziałem Jamesa Pottera; Idę z Enolą Holmes, ale Idę z Sherlockiem Holmesem.

• Nazwiska zakończone na -a, podobnie jak nazwiska polskie, przyjmują odmianę przymiotnika, kiedy są zakończone na -owa, -ska, np. Gottliebova – Gottliebovej; Zełenśka – Zełenśkiej oraz odmianę podobną do innych wyrazów z tą samą końcówką, np. Obama – Obamę.