Matematyka
Język angielski
Informatyka
Język niemiecki
Umiemy to
Ortografia
Interpunkcja
Części mowy
Wypowiedzenie, zdanie, części zdania
Słowotwórstwo
Słowa i ich znaczenie
Sylaby, głoski, litery
Czytanie
Lektury i literatura
Wypowiedź pisemna, korekta tekstu
Język polski dla obcokrajowców
Decydowanie
Zaznaczanie
Memory
Wpisywanie
Dyktanda
Pytania
Segregowanie
Krok po kroku
Analizy
Układanie w kolejności
Czytanie ze zrozumieniem
Słowa w zdaniach
Dowcipy
Korektor
Potworki
Drużynówka
Wyścigi
Moje konto
Wyloguj sięLista wyjaśnień
Słowa i ich znaczenie
Przeglądasz wyjaśnienia do konkretnych tematów. Jednak na platformie Umiemy to znajdziesz przede wszystkim ćwiczenia. Do ćwiczeń możesz przejść za pomocą poniższych linków.
Podtematy
- Słowa i ich znaczenie
- Synonimy, antonimy, homonimy
- Synonimy
- Antonimy
- Homonimy
- Hiperonimy i hiponimy
- Neologizmy, archaizmy, regionalizmy, kolokwializmy
- Neologizmy i archaizmy
- Przysłowia i frazeologizmy
- Przysłowia i frazeologizmy polskie
- Biblizmy i mitologizmy
- Skróty i skrótowce
- Rodzaje skrótowców
- Relacje rodzinne
- Zdrobnienia i zgrubienia
Słowa i ich znaczenie
Leksykologia to nauka o słownictwie badająca znaczenie, pochodzenie i użycie wyrazów.
Do górySynonimy, antonimy, homonimy
Synonimy (wyrazy bliskoznaczne) to wyrazy lub wyrażenia bliskie znaczeniowo innemu wyrazowi lub wyrażeniu, np. kot – dachowiec, śmieszny – dowcipny.
Antonimy (wyrazy przeciwstawne) to wyrazy lub wyrażenia o znaczeniu przeciwstawnym, np. zaleta – wada, wysoki – niski.
Synonimia i antonimia zachodzą pomiędzy różnymi częściami mowy:
| część mowy | synonimy | antonimy |
| rzeczownik | ubranie – odzież | przyjaciel – wróg |
| przymiotnik | zamożny – majętny | mokry – suchy |
| czasownik | wrzeszczeć – krzyczeć | usiąść – wstać |
| przysłówek | doskonale – wspaniale | służbowo – prywatnie |
Jeden wyraz może mieć więcej synonimów i antonimów, np.
pies – synonimy: czworonóg, psina, kundelek, najlepszy przyjaciel człowieka
ładny – synonimy: piękny, śliczny, dorodny, urodziwy
prawda – antonimy: fałsz, kłamstwo, wymysł, blef
leczyć się – antonimy: kurować się, odbywać leczenie
Homonimy to wyrazy, które mają identyczną pisownię lub wymowę, ale różnią się znaczeniem, np. morze i może; cis (dźwięk lub roślina).
Do górySynonimy to wyrazy lub wyrażenia bliskie znaczeniowo innemu wyrazowi lub wyrażeniu, np.
zamożny – majętny, auto – samochód, doskonale – wspaniale
Po co nam synonimy?
- dzięki synonimom unikniemy powtórzeń w wypowiedzi pisemnej
- synonimy pomogą nam w sytuacji, gdy nie możemy znaleźć odpowiedniego słowa
- synonimy wzbogacają styl i nadają wypowiedzi ekspresję
Rodzaje synonimów
- synonimy absolutne (wyrazy równoznaczne) mają taką samą definicję i są wymienne w dowolnym kontekście, np. szybki – prędki, silnik – motor, całkiem – zupełnie, metafora – przenośnia, samochód – auto, lingwistyka – językoznawstwo.
- synonimy częściowe (wyrazy bliskoznaczne) różnią się na przykład cechami znaczeniowymi (ładny – piękny, brzydki – ohydny), nacechowaniem ekspresywnym (chłopiec – młokos, niesłyszący – głuchy, kobieta – kobita, ręka – łapa) czy stylowym (jeść – konsumować, włodarz – władca).
Antonimy to wyrazy lub wyrażenia o przeciwstawnym znaczeniu. Antonimia zachodzi pomiędzy różnymi częściami mowy (zaleta – wada, wysoki – niski, zaczynać – kończyć, zawsze – nigdy).
Rodzaje antonimów
- antonimy właściwe podlegają stopniowaniu (lepszy – gorszy, najmniejszy – największy).
- antonimy komplementarne nie ulegają stopniowaniu. Zaprzeczenie jednego z wyrazów powoduje potwierdzenie drugiego wyrazu (nie jest żonaty – jest kawalerem, nie ma włosów – jest łysy).
- konwersja polega na opozycji logicznej (mąż – żona, sprzedać – kupić).
Homonimy to wyrazy, które mają identyczną pisownię albo wymowę, ale różnią się znaczeniem, np. morze i może; cis (dźwięk lub roślina).
Rodzaje homonimów
- homofony różnią się pisownią i znaczeniem, ale brzmią identycznie (może – morze, szef – szew).
- homogramy różnią się brzmieniem i znaczeniem, ale pisownia jest taka sama (cis – dźwięk lub roślina).
- homoformy brzmią identycznie tylko w niektórych kontekstach (piła – przedmiot lub czasownik 3 os., lp., r. ż.).
Hiperonimy i hiponimy
Hiperonimy – wyrazy o znaczeniu szerszym i nadrzędnym w stosunku do innych, np. wyraz kwiat w stosunku do wyrazu stokrotka.
Hiperonimy bywają również nazywane wyrazami ogólnymi.
Hiponimy – wyrazy o znaczeniu węższym i podrzędnym w stosunku do innych, np. wyraz kucharz w stosunku do wyrazu zawód.
Hiperonimy bywają również nazywane wyrazami szczegółowymi.
Hiperonimy i hiponimy wyznaczamy ZAWSZE w stosunku do innego wyrazu.
| hiperonimy (znaczenie szersze) |
hiponimy (znaczenie węższe) |
| owoc | banan |
| mebel | biurko |
| kolor | zieleń |
| pies | jamnik |
| owad | pszczoła |
| sport | koszykówka |
| uczucie | złość |
Zauważ, że jeden i ten sam wyraz może być jednocześnie hiperonimem i hiponimem, np.
zwierzę – pies – terrier: wyraz pies ma znaczenie węższe w stosunku do wyrazu zwierzę, ale szersze w stosunku do wyrazu terrier
roślina – kwiat – róża: wyraz kwiat ma znaczenie węższe w stosunku do wyrazu roślina, ale szersze w stosunku do wyrazu róża
Neologizmy, archaizmy, regionalizmy, kolokwializmy
Archaizmy – wyrazy, wyrażenia lub konstrukcje zdaniowe, które wyszły z użycia, np. waćpan, żem poszedł.
Neologizmy – wyrazy nowo powstałe, np. supermarket, jesieniara.
Regionalizmy – słowa lub wyrażenia charakterystyczne dla danego regionu, np. pyry (ziemniaki, poznańskie), grysik (kasza manna, krakowskie).
Kolokwializmy – wyrazy lub wyrażenia potoczne, używane w języku codziennym, np. kumpel, padam na twarz.
Do góryNeologizmy i archaizmy
Archaizm – wyraz, który wyszedł z użycia, np. waćpan, żem poszedł.
Rodzaje archaizmów
- archaizmy fonetyczne różnią się wymawianymi głoskami (sierce).
- archaizmy fleksyjne występują w dawnej formie gramatycznej (zrobił bych).
- archaizmy słowotwórcze są tworzone za pomocą formantów, które wyszły z użycia (ogrodny).
- archaizmy leksykalne to wyrazy używane w przeszłości (aeroplan).
- archaizmy semantyczne to wyrazy, które mają inne znaczenie niż kiedyś (myszka w znaczeniu zapach starego wina).
- archaizmy składniowe to konstrukcje składniowe utworzone według dawnego łączenia wyrazów (pasterz owce do wsi przepędził).
- archaizmy frazeologiczne to utrwalone połączenia wyrazów, w których często występują wyrazy nie występujące w dzisiejszej polszczyźnie (bez liku).
Neologizm – wyraz nowo powstały, np. supermarket, jesieniara.
Rodzaje neologizmów
- neologizmy słowotwórcze są utworzone od istniejących wyrazów za pomocą afiksacji, derywacji wstecznej lub kompozycji (frytkownica, lobbysta, blogerka). Do neologizmów słowotwórczych wliczane są również nowo powstałe skrótowce (apka, fejs, USB).
- neologizmy semantyczne to istniejące wyrazy, którym nadano nowe znaczenie (komórka, myszka, suchar).
- neologizmy frazeologiczne to nowo powstałe połączenia wyrazów, które w danym języku już istnieją (szara strefa, pirat drogowy).
Do neologizmów zaliczamy również nowo zapożyczone wyrazy (youtuber, influencer, selfie) i neologizmy artystyczne (stylistyczne), które zostały utworzone przez pisarza czy poetę w celu artystycznym (np. leśmianizmy).
Przysłowia i frazeologizmy
Przysłowia
Przysłowia to utrwalone w języku zdania, pochodzące z tradycji ustnej lub literatury, wyrażające uniwersalną myśl, która często ma charakter dydaktyczny. Np.
Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz.
Co nagle, to po diable.
Frazeologizmy
Frazeologizmy to utrwalone w języku połączenia dwóch lub więcej wyrazów, którego znaczenie jest ustalone i często odmienne od znaczenia poszczególnych słów. Np.
czarna owca
zbijać bąki
puszka Pandory
Przysłowia i frazeologizmy polskie
Frazeologizmy (związki frazeologiczne) to utrwalone w języku połączenia dwóch lub więcej wyrazów, których znaczenie jest ustalone i często odmienne od znaczenia poszczególnych słów.
Ze względu na budowę wyróżniamy:
- wyrażenia – związki frazeologiczne, w których najczęściej pojawia się rzeczownik, przymiotnik, przysłówek czy ich połączenie, np. czarna owca.
- zwroty – związki frazeologiczne, w których występuje czasownik, np. zbijać bąki.
- frazy – związki frazeologiczne, które mają postać zdania, np. Wyszło szydło z worka.
Biblizmy i mitologizmy
Biblizmy
Biblizmy to związki frazeologiczne pochodzące z Biblii. Np.
hiobowe wieści
umywać ręce
Mitologizmy
Mitologizmy to związki frazeologiczne pochodzące z mitologii. Np.
puszka Pandory
róg obfitości (w mitologii greckiej róg kozy Amaltei wypełniał się pokarmem dla Zeusa)
Skróty i skrótowce
Skrót to skrócona forma wyrazu lub wyrażenia. Skróty najczęściej zapisujemy małymi literami (nr, dyr., tzn.). Występują tylko w tekście pisanym – wymawiamy pełną formę wyrazu.
Kropka w skrótach
- kropkę piszemy, kiedy chodzi o skrót pierwszej lub pierwszych liter, np. s. (strona), dyr. (dyrektor);
- kropkę stawiamy w przypadku, gdy ostatni człon skrótu rozpoczyna się spółgłoską, np. tj. (to jest), ds. (do spraw);
- kropkę piszemy po każdej literze w skrótach wielowyrazowych w przypadku, gdy drugi lub kolejny człon zaczyna się od samogłoski, np. c.o. (centralne ogrzewanie), p.n.e. (przed naszą erą);
- kropki nie stawiamy w skrócie zawierającym ostatnią literę wyrazu, np. dr (doktor), nr (numer);
- kropki nie piszemy w nazwach jednostek miar, wag i jednostek monetarnych, np. zł (złoty), kg (kilogram).
Skrótowiec to skrócenie wielowyrazowej nazwy instytucji, organizacji, przedsiębiorstwa itd. Skrótowce zapisujemy dużymi (PAN, ZUS) lub małymi literami (żelbet). W przeciwieństwie do skrótów skrótowce mogą występować również w formie mówionej.
Rodzaje skrótowców
- literowce – połączenie pierwszych liter nazwy, litery są wymawiane osobno, np. NBP (Narodowy Bank Polski), AGD (artykuły gospodarstwa domowego);
- głoskowce – połączenie pierwszych liter nazwy, wymowa jest łączna, np. GUS (Główny Urząd Statystyczny), PESEL (Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności);
- grupowce (sylabowce) – połączenie pierwszych sylab lub grup głosek tworzących nazwę, np. Polfa (Polska Farmacja), Pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów);
- skrótowce mieszane – kombinacja dwóch lub trzech typów skrótowców, np.:
- literowo-głoskowe, np. CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej);
- literowo-grupowe, np. PZMot (Polski Związek Motorowy);
- głoskowo-grupowe, np. Polmos (Polski Monopol Spirytusowy);
- grupowo-literowo-głoskowe, np. Arged (Artykuły Gospodarstwa Domowego).
- literowo-głoskowe, np. CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej);
Rodzaje skrótowców
- literowce – połączenie pierwszych liter nazwy, litery są wymawiane osobno, np. NBP (Narodowy Bank Polski), AGD (artykuły gospodarstwa domowego);
- głoskowce – połączenie pierwszych liter nazwy, wymowa jest łączna, np. GUS (Główny Urząd Statystyczny), PESEL (Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności);
- grupowce (sylabowce) – połączenie pierwszych sylab lub grup głosek tworzących nazwę, np. Polfa (Polska Farmacja), Pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów);
- skrótowce mieszane – kombinacja dwóch lub trzech typów skrótowców, np.:
- literowo-głoskowe, np. CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej);
- literowo-grupowe, np. PZMot (Polski Związek Motorowy);
- głoskowo-grupowe, np. Polmos (Polski Monopol Spirytusowy);
- grupowo-literowo-głoskowe, np. Arged (Artykuły Gospodarstwa Domowego).
- literowo-głoskowe, np. CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej);
Relacje rodzinne
Podstawowe, najczęściej używane nazwy członków rodziny przedstawia poniższy diagram:
W niektórych regionach Polski używane są określenia takie jak brat cioteczny (kuzyn), siostra cioteczna (kuzynka) czy stryj (brat ojca). Niektóre nazwy relacji rodzinnych całkowicie wyszły z użycia, np. świekra (teściowa).
Oprócz nazw oznaczających osoby powiązane ze sobą więzami krwi (krewnymi), istnieją również słowa określające relacje pomiędzy osobami niespokrewnionymi (powinowatymi), np. macocha (nowa żona ojca dla jego dzieci z wcześniejszego małżeństwa), osoby, których bliscy zmarli, np. wdowa (kobieta, której mąż zmarł), czy stan cywilny, np. kawaler (mężczyzna, który nigdy nie zawarł związku małżeńskiego).
Do góryZdrobnienia i zgrubienia
Zdrobnienia i zgrubienia to wyrazy nacechowane emocjonalne utworzone za pomocą odpowiednich formantów słowotwórczych.
Zdrobnienia
Służą do nazywania rzeczy małych i młodych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej pozytywnego, ale również ironii lub kpiny), np.
kot – kotek – kociątko
dom – domek – domuś
bobas – bobasek
Zgrubienia
Służą do nazywania rzeczy dużych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej negatywnego), np.
palec – paluch
nos – nochal
brzuch – brzuchol – brzuszysko
Czy wiesz, że?
- Inna nazwa zdrobnień to deminutywy, zaś zgrubień to augumentatywy.
- Wyrazy nienacechowane emocjonalnie nazywamy wyrazami neutralnymi.
