Sylaby, głoski, litery

Polski alfabet oparty jest na alfabecie łacińskim i składa się z 32 liter:

W polskim alfabecie nie ma liter q, x, v.

Aby ułożyć wyrazy w porządku alfabetycznym, musimy znać kolejność alfabetyczną.

Kolejność alfabetyczna to miejsce litery w alfabecie, które jest stałe i niezmienne. Pierwszą literą w polskim alfabecie jest litera a, drugą litera ą, trzecią litera b itd.

Jeżeli wyrazy rozpoczynają się od innej litery, ich ułożenie w porządku alfabetycznym będzie bardzo proste, np.
Ania, Basia, Damian, Fela itd.

Jeżeli wyrazy rozpoczynają się od tej samej litery, musimy wziąć pod uwagę drugą litrę, np.
Paulina, Piotrek, Pola itd.

Jeżeli dwie pierwsze litery w wyrazie są takie same, musimy wziąć pod uwagę trzecią literę, np.
Ola, Olga, Oliwia itd.

Głoska to najmniejszy, niepodzielny dźwięk mowy, który możemy wyodrębnić dzięki narządowi słuchu. Głoski dzielimy na samogłoski oraz spółgłoski.

Litera jest graficznym znakiem głoski.

Wiele słów ma taką samą liczbę liter i głosek. Na przykład słowo kot składa się z 3 liter i 3 głosek. Ale istnieją również słowa, w których liczba liter i głosek jest różna. Na przykład w wyrazie szafka mamy 6 liter (s-z-a-f-k-a) oraz 5 głosek (sz-a-f-k-a). Jest to wynikiem tego, że sz jest dwuznakiem, który odpowiada jednemu dźwiękowi. Podobnie jest z wyrazem płaszcz, który składa się z 7 liter (p-ł-a-s-z-c-z), ale z 5 głosek (p-ł-a-sz-cz).

Spółgłoski to głoski, które nie tworzą samodzielnie sylab, np. b, c, d, dz, m, ń, ś (si), ż.

Samogłoski to głoski sylabotwórcze. Innymi słowy są obowiązkowym składnikiem sylaby. W odróżnieniu od spółgłosek samogłoski mogą samodzielnie tworzyć sylabę. W języku polskim mamy osiem samogłosek: a, ą, e, ę, i, o, u, y.

Uwaga! Litera i oznacza samogłoskę, gdy:

• znajduje się przed spółgłoską, np. igła, migdał;
• znajduje się na końcu wyrazu, np. raki.

Spółgłoski twarde to spółgłoski, które charakteryzują się tym, że podczas ich wymawiania środek języka nie unosi się do podniebienia. Spółgłoski twarde to np. b, c, cz, d, f, g, h, k, ł, m, n, p, r, z, ż.

Wymawiając spółgłoski miękkie, unosimy środek języka do podniebienia. Zapisujemy je na dwa sposoby: za pomocą kreski nad daną literą, np. buźka, córeńka, bądź za pomocą litery i, np. buzia, córunia. Spółgłoski miękkie to: ś, ń, ć, ź, dź oraz j (oraz ich odpowiedniki z i, czyli si, ni, ci, zi, dzi.).

Spółgłoski zmiękczone to takie, podczas wymawiania których słyszymy zmiękczenie, ale w ich zapisie nie ma kreski, np. maki, mina. W zapisie fonetycznym zmiękczenie oznacza się apostrofem, np. diament – d’ament.

Litera i nie zawsze jest odpowiedzialna za tworzenie sylab. Jej funkcja może być różna w zależności od tego, w jakim miejscu w wyrazie występuje.

• samogłoska i zmiękczenie: kiedy i jest otoczone dwiema spółgłoskami (zima) lub znajduje się na końcu wyrazu (maki), wtedy pełni funkcję samogłoski (tworząc sylabę) i jednocześnie zmiękcza literę z: zi-ma (wymawiamy [źima]);

• tylko zmiękczenie: kiedy po i stoi samogłoska (siano), wtedy i jedynie zmiękcza poprzedzającą głoskę, nie pełni funkcji sylabotwórczej: sia-no (wymawiamy [śano]);

• tylko samogłoska: kiedy i znajduje się na początku wyrazu (igła) lub po samogłosce (napoić), nie ma czego zmiękczyć i dlatego pełni wtedy wyłącznie funkcję samogłoski: i-gła, na-po-ić.

Sylaba to część wyrazu, która musi zawierać samogłoskę. Samogłoski mogą tworzyć samodzielne sylaby, natomiast spółgłoski tworzą sylaby wyłącznie w połączeniu z samogłoskami, np. la-tar-ka, a-pa-rat, ra-dio.

Litera i nie zawsze jest odpowiedzialna za tworzenie sylab. Jeżeli po i stoi samogłoska, wtedy i jedynie zmiękcza poprzedzającą głoskę, nie pełni funkcji sylabotwórczej, np. sia-no (wymawiamy [śano]), zio-ła (wymawiamy [źoła]). Więcej informacji na temat funkcji litery i znajdziesz tu.

Zasady dzielenia wyrazów na sylaby

• Nie dzielimy liter, które stanowią jedną głoskę, np. sz w wyrazie cieszyć: cie-szyć;
• Rozdzielamy dwie takie same spółgłoski stojące obok siebie, np. nn w wyrazie wanna: wan-na;
• Nie rozbijamy połączeń typu au, eu, jeśli wymawiamy je jako [ał, eł], np. au w wyrazie auto: au-to (nie wymawiamy [auto], lecz [ałto]). Uwaga! Jeśli połączenie au wymawiamy jako [au], wtedy należy je podzielić, np. na-u-ka (nie wymawiamy [nałka], lecz [nauka]).
• Uwzględniamy granicę między przedrostkiem a rdzeniem wyrazu, np. przy-mie-rzać;
• Wyrazy zawierające grupę spółgłosek możemy dzielić dowolnie, np. kar-tka lub kart-ka.

W języku polskim często możemy zauważyć, że wymowa danego wyrazu różni się od jego zapisu. Dzieje się tak m.in. z powodu:

• upodobnienia pod względem dźwięczności, które zachodzi między spółgłoskami, np. ławka [łafka]

• utraty dźwięczności w wygłosie, czyli na końcu wyrazu, np. chleb [chlep]

• tzw. uproszczenia grupy spółgłoskowej, czyli znikaniu trudnej do wymówienia głoski, np. pierwszeństwo [pierszeństfo]

• zmian w wymawianiu spółgłosek nosowych w zależności od sąsiedztwa, np. idą [idą], ale: trąba [tromba]

Ze względu na sposób wymawiania głoski dzielimy na:

• dźwięczne – wszystkie samogłoski oraz spółgłoski, które powodują napięcie wiązadła głosowego w trakcie ich wymawiania, np. b, ł, g, w.

• bezdźwięczne – spółgłoski, podczas wymawiania których wiązadła głosowe są rozluźnione, np. p, k, f.

Ubezdźwięcznienie

Następuje wtedy, gdy głoska dźwięczna staje się bezdźwięczna pod wpływem sąsiedniej spółgłoski bezdźwięcznej, np.
ławka [łafka] – głoska w straciła dźwięczność pod wpływem głoski k
przyjaciel [pszyjaciel] – głoska rz straciła dźwięczność pod wpływem głoski p
porażka [poraszka] – głoska ż straciła dźwięczność pod wpływem głoski k

Udźwięcznienie

Następuje wtedy, gdy spółgłoska bezdźwięczna staje się dźwięczna pod wpływem sąsiedniej głoski dźwięcznej, np.
jakże [jagże]
prośba [proźba]

W języku polskim ubezdźwięcznienie jest znacznie częstszym zjawiskiem niż udźwięcznienie.

Utrata dźwięczności w wygłosie

W języku polskim wszystkie głoski dźwięczne, mające swój odpowiednik bezdźwięczny, na końcu wyrazu tracą dźwięczność, np.
lekarz [lekasz]
wyraz [wyras]
sad [sat]

Wpływ głosek na głoski sąsiednie może być obustronny:

• ławka [łafka] – głoska k wpłynęła na głoskę, która znajduje się przed nią. Mówimy wówczas o ubezdźwięcznieniu wstecznym, gdyż bezdźwięczność k sięga wstecz do poprzedniej głoski (←k).

• przyjaciel [pszyjaciel] – głoska p wpłynęła na głoskę rz, która znajduje się za nią. Mówimy wówczas o ubezdźwięcznieniu postępowym, gdyż bezdźwięczność głoski p postępuje i obejmuje następną głoskę (p→).

Akcent polega na silniejszym wymówieniu jednej z sylab danego wyrazu.

Rodzaje akcentu w języku polskim:

na przedostatnią sylabę

To tzw. akcent paroksytoniczny. Jest najczęściej występującym akcentem w polszczyźnie, np.
ta-bli-czka, ma-mu-sia, A-dam Mic-kie-wicz, u-ta-len-to-wa-ny.

na trzecią sylabę od końca

Po paroksytonicznym najbardziej rozpowszechniony.

• czasowniki w 1. i 2. os. l. mnogiej w czasie przeszłym, np. tań-czy-liś-my
  
• czasowniki w l. pojedynczej i w 3. os. l. mnogiej w trybie przypuszczającym, np. tań-czy-ła-bym
  
• rzeczowniki zakończone na -ika oraz -yka, np. A-me-ry-ka
  
• liczebniki złożone, np. pięć-dzie-siąt

na czwartą sylabę od końca

• czasowniki w 1. i 2. os. l. mnogiej w trybie przypuszczającym, np. pi-sa-li-byś-my;

na ostatnią sylabę

• skrótowce, np. [pe-ka-es]
• rzeczowniki z przedrostkami arcy-, eks-, wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych, np. ar-cy-mistrz (ale wi-ce-dy-re-ktor).