Lektury i literatura

autor: Henryk Sienkiewicz

bohaterowie: Skawiński, Izaak Falconbridge (konsul USA w Panamie)

miejsce: Aspinwall (niedaleko Panamy)

epoka: pozytywizm

rodzaj: epika

gatunek: nowela

najważniejsze motywy literackie: starość, patriotyzm, samotność

autor: Adam Mickiewicz

bohaterowie: Strzelec, tajemnicza nimfa

miejsce: okolice jeziora Świteź

epoka: romantyzm

rodzaj: epika

gatunek: ballada

najważniejsze motywy literackie: wina i kara, zdrada

Rym to powtórzenie takich samych lub podobnych układów brzmieniowych na końcu wiersza.

Wyróżniamy trzy podstawowe układy rymów:

Parzyste (sąsiadujące) AABB

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, A
Moja droga Orszulo, tym zniknienim swoim. A
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było: B
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło. B

Okalające ABBA

Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, A
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, B
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, B
Omijam koralowe ostrowy burzanu. A

Przeplatane (krzyżowe) ABAB

Kiedy się wypełniły dni A
i przyszło zginąć latem, B
prosto do nieba czwórkami szli A
żołnierze z Westerplatte. B

Wiersz pozbawiony rymów nazywamy wierszem białym.

Apostrofa – bezpośredni zwrot do adresata utworu, np.:

Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! (J. Kochanowski, „Na lipę”)
Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie (A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz”)

Epitet – określenie innego wyrazu za pomocą przymiotnika, imiesłowu lub rzeczownika. Może odnosić się do cechy danej rzeczy lub wyrażać stosunek autora do niej.

Srebrzyste Świtezi błonie (A. Mickiewicz, „Świtezianka”)

Animizacja (ożywienie) – przypisanie przedmiotom lub zjawiskom właściwości odpowiednich dla istot żywych.

Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie. (K. Przerwa-Tetmajer, „Melodia mgieł nocnych”) → sen jest cechą istoty żywej.

Uosobienie (personifikacja) – przypisanie przedmiotom, zjawiskom lub zwierzętom cech, umiejętności i zachowań charakterystycznych dla ludzi.

Bocian, miasta mieszkaniec, mówił jeleniowi:
„Ty kunsztu lekarstw nie znasz”.
Jeleń mu odpowie: „Prawdę mówisz, bocianie, lekarstw nie rozumiem,
Ale ty leczysz, a ja chorować nie umiem.” (I. Krasicki, „Bocian i jeleń”) → zwierzęta potrafią ze sobą rozmawiać.

Powtórzenie – wyraz, fraza lub inna część tekstu pojawia się wielokrotnie w danej wypowiedzi.

I kusił coraz głębiej — w tę zieleń, w tę zieleń! (B. Leśmian, „Topielec”)

Anafora — powtórzenie tych samych słów lub zwrotów na początku kolejnych części tekstu — wersów lub zwrotek.

I wabił nieustannych rozkwitów pośpiechem,
I nęcił ust zdyszanych tajemnym bezśmiechem,
I czarował zniszczotą wonnych niedowcieleń,
I kusił coraz głębiej — w tę zieleń, w tę zieleń! (B. Leśmian, „Topielec”)

Porównanie — zestawienie dwóch zjawisk (jeden z członów opisuje drugi), skupiające się na ich wspólnych cechach lub podobieństwach. Oba człony najczęściej łączą wyrazy takie jak: jak, jako, niby, jakby, niż.

Imię moje tak przeszło jako błyskawica. (J. Słowacki, „Testament mój”)

Jak powiewny liść ajeru,
Lekko wiatrem kołysana. (J. Słowacki, „Balladyna”)

Pytanie retoryczne — pytanie, na które nadawca nie oczekuje odpowiedzi; stawia je, aby skłonić czytelnika do refleksji.

Gdzież jest król, co na rzezie tłumy te wyprawia?
Czy dzieli ich odwagę, czy pierś sam nadstawia? (A. Mickiewicz, „Reduta Ordona”)

Zdrobnienia (deminutywa) — służą do nazywania rzeczy małych i młodych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej pozytywnego, ale również ironii lub kpiny), np.

Chateczka moja stąd niedaleka (A. Mickiewicz, „Świtezianka”)

Zgrubienia (augumentatywa) — służą do nazywania rzeczy dużych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej negatywnego), np.

Brody ich długie, kręcone wąsiska (…) (A. Mickiewicz, „Powrót taty”)

Onomatopeja — wyraz dźwiękonaśladowczy.

Wtem wiatr zaszumiał po gęstym lesie. (A. Mickiewicz, „Świtezianka”)

Neologizm — nowopowstały wyraz.

Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim smutkiem posmęcić? (B. Leśmian, „Ballada dziadowska”)

Zdrobnienia i zgrubienia to wyrazy nacechowane emocjonalne utworzone za pomocą odpowiednich formantów słowotwórczych.

Zdrobnienia

Służą do nazywania rzeczy małych i młodych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej pozytywnego, ale również ironii lub kpiny), np.
kot – kotek – kociątko
dom – domek – domuś
bobas – bobasek

Zgrubienia

Służą do nazywania rzeczy dużych lub wyrażenia stosunku emocjonalnego (najczęściej negatywnego), np.
palec – paluch
nos – nochal
brzuch – brzuchol – brzuszysko